Ο Λένιν, η «αμάθεια των μαζών» και η «πρωτοπορία»

Ο Λένιν, η «αμάθεια των μαζών» και η «πρωτοπορία»

Ο Κώστας Παπαϊωάννου (1925 – 1981) ήταν Έλληνας φιλόσοφος, ακαδημαϊκός και συγγραφέας που έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο Παρίσι. Η Γένεση του Ολοκληρωτισμού, που εκδόθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα, το 1959, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα και πληρέστερα έργα της παγκόσμιας βιβλιογραφίας. Το έργο εξετάζει τόσο το ιστορικό υπόβαθρο του ολοκληρωτισμού, -την τσαρική Ρωσία- όσο και το ταξικό του περιεχόμενο, τον μετασχηματισμό της επαναστατικής ιντελιγκέντσιας και του κόμματος, σε συνθήκες οικονομικής υπανάπτυξης, σε μια νέα άρχουσα τάξη, ολοκληρωτικού χαρακτήρα. Τέλος επισημαίνει τα κενά της μαρξιστικής θεωρίας, που με τον οικονομισμό της αρνείται να κατανοήσει τον ρόλο του κράτους και των διαχειριστικών τάξεων. Το επόμενο κείμενο είναι απόσπασμα από το βιβλίο Η Γένεση του Ολοκληρωτισμού, εκδ. IMAGO. 

Κείμενο: Κώστας Παπαϊωάννου

Στους εργάτες που πήγαιναν να τον δουν και που του ζητούσαν ν’ αναλάβουν αυτοί οι ίδιοι τη διαχείριση των εργοστασίων, ο Λένιν έδινε τούτη την αποστομωτική απάντηση: «Θέλετε να εθνικοποιηθεί εργοστάσιο σας. Πολύ ωραία. Πέστε μου όμως: μπορείτε να διοικήσετε εσείς την παραγωγή; Έχετε υπολογίσει το τι παράγετε; Ξέρετε τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη δική σας παραγωγή και τη ρωσική και την παγκόσμια (sic) αγορά;»

Φυσικά, τίποτε απ’ όλ’ αυτά δεν ξέραν οι εργάτες! Και πώς ήταν δυνατό να το ξέραν; Κι η Αθηνά ακόμα όταν βγήκε πάνοπλη μεσ’ από το θείο πνεύμα, δεν θα τάξερε ούτε κι αυτή. Αλλά, πραγματικά, χρειάζονταν αλήθεια οι εργάτες να ξέρουν τη σχέση της παραγωγής τους με την .. ανύπαρκτη το 1918 «παγκόσμια αγορά»; Αυτό, άλλωστε, δεν το ήξεραν ούτε κι αυτοί που δέκα χρόνια αργότερα (όταν, από την άποψη του σοσιαλισμού, ήταν πια αργά), επρόκειτο να φτιάξουν τα πενταετή σχέδια. Τόσο οι Ρώσοι εργάτες του 1918 (όπως και οι Ιταλοί εργάτες του 1920-22), όσο και τα στελέχη της σταλινικής γραφειοκρατίας δεν επρόκειτο να μάθουν την τέχνη και την τεχνική της διεύθυνσης και της οργάνωσης της οικονομίας παρά μόνο με τον ίδιο τρόπο με τον όποιο μαθαίνει κανείς το κολύμπι: μπαίνοντας στο νερό …

Ο Λένιν και η αμάθεια της «πρωτοπορίας»

Με μια λέξη, η αμάθεια των μαζών δεν ήταν ούτε περισσότερη ούτε λιγότερη από την αμάθεια των στελεχών που μονοπωλούσαν την εξουσία στο όνομα της φανταστικής «προλεταριακής επιστήμης» που αντλούσαν από τις μπροσούρες.

Έτσι π.χ. ο Μπουχάριν, στο απόγειο τότε της δόξας του, διαβεβαίωνε τα «προλεταριακά τάγματα» ότι «η προλεταριακή επιστήμη» (δηλαδή η αληθινή ή φανταστική σοφία του ίδιου του Μπουχάριν, επίσημου τότε θεωρητικού της III Διεθνούς) «είναι ανώτερη από την επιστήμη της μπουρζουαζίας: γι αυτό εμείς οι μαρξιστές έχουμε κάθε δικαίωμα να θεωρούμε την προλεταριακή επιστήμη σαν την αληθινή επιστήμη και να απαιτούμε ν’ αναγνωρίστε απ’  όλους σαν τέτοια».

Πάνω σε κάτι τέτοιες χοντροειδώς ναρκισσικές αυταπάτες στηρίχτηκε η πρωτοφανής στη νεώτερη ιστορία απόφαση των μπολσεβίκων να μονοπωλήσουν όχι μόνο την οικονομική και την πολιτική εξουσία, αλλά και την Ιδεολογική: η «προλεταριακή επιστήμη» ήταν το point d’ honneur της σέκτας, το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα που υποτίθεται ότι την ξεχώριζε από την «αμαθή» μάζα.

Με τη συνείδηση απολύτως βέβαιη ότι κατέχει τη μόνη «αληθινή επιστήμη» ο Λένιν έβλεπε ήδη αφ’ υψηλού τους εργάτες που, ενώ αγνοούσαν τη σχέση της παραγωγής τους με την παγκόσμια οικονομία, βαυκαλίζονταν με την ελπίδα ότι θάπαυαν να είναι απλά εκτελεστικά όργανα κι ότι θα γίνονταν κι αυτοί αυτεξούσιοι μέσα στην ίδια σφαίρα της καθημερινής τους ενασχόλησης. Αλλ’ αν αυτές οι αξιώσεις τού φαίνονταν ανεδαφικές, τι θάπρεπε να πει για την ανικανότητα και την προχειρολογία της φωτισμένης «πρωτοπορίας»; Οι αμόρφωτοι εργάτες δεν ξέραν τη σχέση της παραγωγής τους με την παγκόσμια οικονομία. Έστω! Αλλά οι εργατικές διεκδικήσεις μπορούν ίσως να θεωρηθούν σαν το άκρον άωτον του ρεαλισμού και του ορθολογισμού, αν παραβληθούν π. χ. με τις απόψεις που υποστήριξε ο Μπουχάριν και ο Πρεομπραζένσκι, οι δυό οικονομολόγοι του κόμματος, σχετικά με τον κατακλυσμιαίο πληθωρισμό που είχε σχεδόν ολοσχερώς αφανίσει τη σοβιετική οικονομία. Οι άνθρωποι ξαναγύριζαν στις πρωτόγονες σχέσεις του τροκ [σ.σ.= ανταλλαγή αγαθών] και οι δυό αυτοί θεωρητικοί της «προλεταριακής επιστήμης» χαιρέτιζαν μ’ ενθουσιασμό αυτή την κατάρρευση της χρηματικής οικονομίας σαν ένα θρίαμβο τού σοσιαλισμού!

Μ’ αυτή την υπέροχη ωμή ειλικρίνεια που τον χαρακτηρίζει σαν αρχηγό κόμματος και σαν αρχηγό κράτους (αλλ’ όχι και σαν ιδεολόγο και προπαγανδιστή), ο ίδιος ο Λένιν δεν έπαψε ούτε μια στιγμή να καταγγέλλει την αμάθεια και την ανικανότητα των συντρόφων του. Σαν θεωρητικοί της επανάστασης, έλεγε ο Λένιν, μπορούμε να συλλαμβάνουμε τις πιο μεγαλειώδεις προοπτικές και να οραματιζόμαστε μια παγκόσμια αγροτική επανάσταση που ν’ αγκαλιάζει τις πέντε ηπείρους. Αλλά σαν πρακτικοί πολιτικοί είμαστε ένα μηδέν: μας λείπει η πιο στοιχειώδης διοικητική πείρα· δεν κάνουμε τίποτα και φλυαρούμε για όλα. Ζούμε σ’ έναν ωκεανό ανομίας» παρατηρούσε ο Λένιν και καυτηρίαζε την «έλλειψη νομικής καλλιέργειας») που διαπίστωνε ακόμα και στα ανώτατα στελέχη του κόμματος. Ιδιαίτερα τον ενοχλούσαν οι συγκεχυμένες «επαναστατικές» φράσεις με τις όποιες σκεπαζόταν τότε η ανυπαρξία κάθε συγκεκριμένης ανάλυσης και κάθε δημιουργικής πρακτικής πρωτοβουλίας. Να η συμβουλή του: «Λιγότερες πομπώδεις φράσεις και περισσότερη καθημερινή δουλειά. Λιγότερη υψηλή πολιτική και περισσότερη προσοχή στα συγκεκριμένα γεγονότα…»

Έτσι π.χ. ο Μπουχάριν, στο απόγειο τότε της δόξας του, διαβεβαίωνε τα «προλεταριακά τάγματα» ότι «η προλεταριακή επιστήμη» (δηλαδή η αληθινή ή φανταστική σοφία του ίδιου του Μπουχάριν, επίσημου τότε θεωρητικού της III Διεθνούς) «είναι ανώτερη από την επιστήμη της μπουρζουαζίας: γι αυτό εμείς οι μαρξιστές έχουμε κάθε δικαίωμα να θεωρούμε την προλεταριακή επιστήμη σαν την αληθινή επιστήμη και να απαιτούμε ν’ αναγνωρίστε απ’  όλους σαν τέτοια».

Αν λοιπόν τον πείραζε η «αμάθεια» των απλών εργατιών που δεν ήξεραν ακόμα το «Αλφαβήτα του οικονομικοί λογισμού, τι θάπρεπε να σκέφτεται για την ανικανότητα και την στειρότητα του νέου κρατικού μηχανισμού που φτιάχναν στις μέρες του τα πιο φωτισμένα μέλη της «πρωτοπορίας»; Αν οι εργάτες έπρεπε να εγκαταλείψουν την ιδέα της εργατικής διαχείρισης της παραγωγής γιατί δεν ήξεραν ακόμα να υπολογίσουν την παραγωγή τους, τι θάπρεπε να κάνουν τα νέα στελέχη πού δημιουργούσε το καθεστώς, και που μέσα σ’ ένα ελάχιστο διάστημα είχαν αποκτήσει τη ρουτινιέρικη νοοτροπία του γραφειοκράτη, κι είχαν δώσει ένα σωρό αποδείξεις της διοικητικής τους ανικανότητας; Για να πάρει κανείς μια ιδέα για την έκταση της αμάθειας, της στειρότητας, «της έλλειψης της πιο στοιχειώδους πρωτοβουλίας, που χαρακτήριζαν τη νεοσύστατη σοβιετική γραφειοκρατία, θα πρέπει να διαβάσει τις σελίδες όπου ο Λένιν διηγείται, με τις πιο απίθανες λεπτομέρειες, το πώς ολάκερος ο διοικητικός μηχανισμός του κράτους αποδείχτηκε ανίκανος να διεκπεραιώσει μιά εντελώς ασήμαντη υπόθεση αγοράς και διανομής κονσερβών, και το πώς, για να τελειώσει αυτή η ubuesque υπόθεση, «χρειάστηκαν δυό επιθεωρήσεις, η επέμβαση τομ Κάμενεφ και του Κράσσιν και οι ντιρεκτίβες του Πολιτικού Γραφείου του Κόμματος.»

Αυτά γίνονταν το 1922, πέντε ολάκερα χρόνια μετά την κατάληψη της εξουσίας, και θα εξακολουθούσαν να γίνονται επί πολλά χρόνια ακόμα. Αλλά κανείς δεν σκέφτηκε ν’ αμφισβητήσει την αναγκαιότητα της γραφειοκρατικής διαχείρισης τού κράτους και της οικονομίας: το φόβητρο της «αμάθειας» ήταν καλό για τις μάζες – όχι όμως και για τη νέα ολιγαρχία.

Κανείς δεν ρωτούσε τους νέους upper ten thousand αν ήξεραν τη σχέση ανάμεσα στην τοπική, την εθνική και την παγκόσμια παραγωγή. Ήταν σαφές ότι κανείς, ούτε οι εργάτες (για τους οποίους άλλωστε δεν γινόταν πια λόγος), ούτε και νέα στελέχη (που διατηρούσαν αμείωτη την αίγλη της «πρωτοπορίας»), δεν ήταν σε θέση να υποστεί τόσο αυστηρές εξετάσεις: αν ο Λένιν εξακολουθούσε να χρησιμοποιεί τόσο αυστηρά κριτήρια, η Ρωσία θα καταδικαζόταν να μείνει διά παντός ακυβέρνητη. Όπως έλεγε ο Λένιν, ο νέος διοικητικός μηχανισμός του κράτους και της οικονομίας ήταν ελεεινός και τρισάθλιος, «αλλά υπήρχε». Η πρώτη ατμομηχανή, πρόσθετε ό Λένιν, ήταν γελοία αλλά λειτουργούσε. Το ίδιο όμως δεν θα μπορούσε να πει και για τούς θεσμούς της εργατικής διαχείρισης -αν τους είχε αφήσει να λειτουργήσουν;