Samuel Howe: Τα δάνεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Κερδοσκοπίες και καταχρήσεις
Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας
Στις 12 Απριλίου 1823 η έκθεση της δωδεκαμελούς επιτροπής, που είχε ορίσει η Β’ Εθνοσυνέλευση για να συντάξει ένα πρόχειρο προϋπολογισμό του επαναστατημένου Έθνους δεν άφηνε κανένα περιθώριο για την κρισιμότητα της κατάστασης: Τα έξοδα του πρώτου εξαμήνου του 1823 θα ανέρχονταν σε 38 εκατομμύρια γρόσια και τα έσοδα σε μόλις 12 εκατομμύρια. Η φορολογία, οι τελωνειακοί δασμοί, οι λείες, τα λάφυρα, τα λύτρα, ο εσωτερικός δανεισμός, οι εισφορές ντόπιων και φιλελλήνων, δεν μπορούσαν να ισοσκελίσουν τον προϋπολογισμό. Εξάλλου, παρά τα όσα γράφονται για συνολική κινητοποίηση του έθνους, η αλήθεια είναι ότι χιλιάδες εύποροι Έλληνες συνέχιζαν κανονικά τις κερδοφόρες δραστηριότητές τους κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, ως οθωμανοί ή ξένοι υπήκοοι· αν και υπήρξαν αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, η συνολική οικονομική ενίσχυση του αγώνα των επαναστατών υπήρξε τουλάχιστον κατώτερη των περιστάσεων· άλλωστε το πράγμα δεν ήταν ούτε πρακτικά εύκολο ούτε ακίνδυνο· η οθωμανική εξουσία, όπως αποδείχθηκε μόλις στα 1770 μετά το αποτυχημένο κίνημα του Ορλώφ, εκδικήθηκε σκληρά τους επαναστατημένους Έλληνες και λίγο έλειψε να εξοντωθεί ολοκληρωτικά ο ελληνικός πληθυσμός του Μοριά: Αμέσως μετά την αποχώρηση των Ρώσων, μέλη της οθωμανικής κυβέρνησης (Διβάνι) πρότειναν την γενική σφαγή των Ελλήνων, αδιακρίτως φύλου κι ηλικίας. Όλοι συμφώνησαν εκτός από τον αρχιναύαρχο Χασάν Τζεζαϊρλή, ο οποίος κατόρθωσε τελικά να επιβάλει την άποψή του με το ακαταμάχητο επιχείρημα «Εάν φονευθώσιν όλοι οι Έλληνες, ποίος θα πληρώνη το χαράτσι;» (3)
Τα λίγο πολύ άτακτα στρατεύματα των επαναστατών, οι εμφύλιες αντιπαραθέσεις των καπεταναίων και των αρματολών, οι τοπικές αντιθέσεις, τα προσωπικά μίση και οι αντιζηλίες, οι αρπαγές και η προφανής έλλειψη ισχυρού πολιτικού επαναστατικού κέντρου δυσκόλευαν ακόμα περισσότερο την κατάσταση. Η λεία του πολέμου σπανίως ενίσχυε το «ταμείο» της επανάστασης· στις 25 Απριλίου του 1821, πέντε σπετσιώτικα πλοία συνέλαβαν μια τουρκική κορβέτα κι ένα πολεμικό μπρίκι στο λιμάνι της Μήλου· στο πλοίο ήταν φορτωμένα 100 κανόνια πεδινού πυροβολικού και δέκα χιλιάδες καντάρια πυρίτιδας, «απόκτημα πολυτιμότατον» για έναν επαναστατικό στρατό που μόλις αρχίζει να σχηματίζεται. Στη συνέχεια, γράφει ο Άγγλος ιστορικός Γόρδωνας, «αντί να το μεταχειρισθώσιν προς την υπηρεσίαν του κοινού, επώλησαν το πυροβολικόν, εμοιράσθησαν μεταξύ των τ’ αποταμιεύματα και τα σκοινία και εκορύφωσαν το έργον της κενοδοξίας των βυθίσαντες τα λάφυρά των εις τον λιμένα των Σπετσών, προς μεγάλην ζημίαν της, καθόσον ουδείς θα ελάμβανε τον κόπον και την δαπάνην να τα σκευάση και εξοπλίση εκ νέου.» (1)
Εν πάση περιπτώσει τα χρήματα, έστω και δανεικά, ήταν απαραίτητα για τη συνέχιση του πολέμου· η οθωμανική Πύλη μπορούσε να χρηματοδοτεί μάλλον άνετα εκστρατείες χιλιάδων στρατιωτών και να ναυπηγεί καινούργια πλοία, με πολλούς τρόπους· οι Έλληνες επαναστάτες όμως, λίγες δεκάδες χιλιάδες ένοπλοι άνδρες για να είμαστε ακριβέστεροι, αντιμετώπιζαν μονίμως προβλήματα έλλειψης πυρομαχικών και τροφοδοσίας· οι μισθοί των στρατιωτών σπανίως καταβάλλονταν στην ώρα τους και αυτό δημιουργούσε πλήθος προβλήματα· οι καραβοκυραίοι, Υδραίοι, Σπετσιώτες και Ψαριανοί κυρίως, ζητούσαν προκαταβολικά τους μισθούς των ναυτών και τα έξοδα, με αποτέλεσμα πολλές επιχειρήσεις να ματαιώνονται. Αν στο ναυτικό των Ελλήνων υπήρχε στοιχειώδης πειθαρχία και ναυπηγούνταν, λίγα έστω, ατμόπλοια με σύγχρονα πυροβόλα, οι Τούρκοι θα ήταν ίσως αδύνατο να βγουν στο Αιγαίο. Οι μεγαλύτερες καταστροφές, Ψαρά και Χίος, συνέβησαν λόγω της απειθαρχίας των ναυτικών πληρωμάτων, παρά την εξαίρετη διαγωγή που επέδειξαν ναύαρχοι όπως ο Μιαούλης, ο Τομπάζης ή ο Κανάρης.
Στις 2 Ιουνίου 1823 το Εκτελεστικό (Κυβέρνηση) εξουσιοδότησε τους Ιωάννη Ορλάνδο, Ανδρέα Ζαΐμη και Ανδρέα Λουριώτη να μεταβούν στο Λονδίνο και να συνάψουν δάνειο 4.000.000 ισπανικών ταλλήρων· με τα χρήματα του δανείου επρόκειτο να ναυπηγηθούν δύο πολεμικές φρεγάτες και έξι ατμόπλοια· μόνον μία φρεγάτα έφτασε τελικά στην επαναστατημένη Ελλάδα· φυσικά, οι Άγγλοι είχαν κάθε λόγο να εμποδίσουν την ανάπτυξη του ανταγωνιστικού ελληνικού ναυτικού. Τα χρήματα του δανείου έγιναν μάλλον αφορμή για νέες εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στους Ρουμελιώτες και τους Πελοποννήσιους, παρά βοήθησαν τον εθνικοαπελεθερωτικό αγώνα· επιπλέον, βάθυναν ακόμα περισσότερο την οικονομική και πολιτική εξάρτηση του τόπου από ξένα κέντρα.
Ακολουθεί ένα σχετικό κείμενο του Samuel Howe από το περιοδικό Ιστορική Επιθεώρηση, (τεύχος Οκτωβρίου 1971. σελ. 73-76).
Η Σπατάλη του Ελληνικού Δανείου: κερδοσκοπίες και καταχρήσεις
Τίποτα δεν μπορεί να περιγράφει τη δίκαιη απορία της Ελλάδας, που διόρισε κυβερνητικό αντιπρόσωπο (τον κ. Σπανιολάκη) για να πάει στο Λονδίνο, να δει πού πήγε αυτό το τεράστιο ποσό και αν ήταν δυνατόν να σωθεί κάτι για τις τωρινές ανάγκες της χώρας. Άμα έφτασε αυτός στο Λονδίνο, βρήκε να τρώγονται μεταξύ τους τα εκεί μέλη της Ελληνικής Επιτροπής, οι ομολογιούχοι και οι Έλληνες Αντιπρόσωποι. Στον τύπο δημοσιεύονταν κατηγορίες και αντεγκλήσεις που ξεσκέπαζαν αισχρή παραμέληση του καθήκοντος, καταχρήσεις και ολοφάνερες κλεψιές, σε τέτοιο βαθμό, που φυσικά όπου και να γινόταν θα ‘ταν αίσχος μα πολύ περισσότερο εδώ, που τα χρήματα αυτά χρειάζονταν για την σωτηρία ολοκλήρου του Έθνους. Και όλα αυτά έγιναν από ανθρώπους που στο στόμα τους είχαν συνεχώς τη λέξη ελευθερία, πατριωτισμός, φιλανθρωπία και φιλελληνισμός. Ακόμα το κοινό δεν έχει ιδέα για την αδιάντροπη σπατάλη ενός μεγάλου μέρους, του δανείου και για τις απειράριθμες καταχρήσεις που γίνανε. Όσα όμως ειπώθηκαν είναι αρκετά, για να μας διαφωτίσουν και να δείξουν πως η Επιτροπή του Λονδίνου αμέλησε αφάνταστα το καθήκον της και πως πολλά από τα μέλη της κερδοσκοπούσαν σε βάρος της δυστυχίας της Ελλάδας. Αυτοί πάλι έκαναν σφάλματα όπως θα λέγαμε για ανθρώπους με λιγότερη σημασία. Είναι ακόμα γνωστό πως ο Ορλάνδος και ο Λουριώτης, αποδείχτηκαν ανόητοι και αφελείς.
Το πρώτο δάνειο για 800.000 λίρες είχαν διαπραγματευθεί με τόκο 59%, το δεύτερο, 2.000.000 λίρες, προς 55,5%.
Το καθαρό ποσό των δύο δανείων έφτανε τα έξι εκατομμύρια εξακόσιες χιλ. δολλάρια. Απ’ αυτά η Ελλάδα πήρε μοναχά κάπου δύο εκατομμύρια δολλάρια. Τι γίνανε τα υπόλοιπα; Το μόνο που ξέρουμε πως 750.000 δολ. στάλθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες για ν’ αγορασθούν οι φρεγάτες. Τη μια απ’ αυτές που κόστισε 300.000 δολ., την έστειλαν στην Ελλάδα. Τα υπόλοιπα όμως 450.000 δολ. τα κατασπατάλησαν προς όφελος Αμερικανών ιδιωτών. Άλλες 800.000 δολλάρια χρησίμεψαν για το φτιάξιμο και τον εξοπλισμό έξη ατμοπλοίων, από τα οποία μοναχά ένα έφτασε στην Ελλάδα.
Μόνο αυτά τα ποσά μπορούν να υπολογιστούν. Οι αντιπρόσωποι ζούσαν τη μεγάλη ζωή και δε δίνανε λογαριασμό σε κανέναν. Μερικοί της Επιτροπής του Λονδίνου είχαν κάνει κάποιο έλεγχο για τη χρησιμοποίηση του δανείου, μα δεν είχαν καμμιά διάθεση να ικανοποιήσουν την περιέργεια του κοινού. Μα οι ομολογιούχοι και όσοι είχαν ανακατευθεί με το δάνειο διαμαρτύρονταν έντονα και ζητούσαν ν’ αποδοθεί λογαριασμός. Γι’ αυτό, αναγκάστηκαν στο τέλος να παρουσιάσουν ένα μπαλωμένο λογαριασμό, μ’ ένα σωρό αντιφάσεις και χωρίς αποδείξεις.
ΠΡΩΤΟ ΔΑΝΕΙΟ
ΔΕΥΤΕΡΟ ΔΑΝΕΙΟ
Στη διανομή αυτού του δανείου η Ελληνική Επιτροπή επίσημα δεν είχε ανακατευτεί. Το βάρος της ευθύνης πέφτει πάνω στους δυο Έλληνες Αντιπροσώπους. Όλες οι απάτες δεν μπορούν ν’ αναφερθούν εδώ, μα μερικές πολύ χτυπητές μπορεί να σημειωθούν. Οι κ.κ. Ριχάρντοι, ενήργησαν απλώς σαν έμποροι και υπάρχουν δικαιολογητικά που δείχνουν πως ενεργήσανε σαν τίμιοι έμποροι. Φαίνεται πως πλήρωσαν 10.000 λίρες στον κ. Ήστχοπ και 6.500 στους κ.κ. Λόυντ και Σία. Και είναι βέβαιο πως άφησαν για την Ελληνική Κυβέρνηση 7.500 λίρες, για ν’ αγοραστούν οι υποτιμημένες ομολογίες προς 14%. Το άλλο κοντύλι μεσιτεία στον Μπόνφιλ. Φαίνεται πως αυτό ήταν ολωσδιόλου ψεύτικο. Τα κόμματα λέγανε, πως τα λεφτά πληρώθηκαν για χασούρες από κερδοσκοπίες του πρώτου δανείου.
Στο τεράστιο ποσόν των 113.000 λιρών, που διατέθηκε για να εξαγορασθούν οι ομολογίες του πρώτου δανείου, φαίνεται πως καλύφθηκαν πολλές καταχρήσεις Η μία είναι αυτή της εξαγοράς των ομολογιών κατά τους μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο σε χρέωση της Κυβερνήσεως με 54 και 56%. Όταν όλο αυτό το διάστημα οι ομολογίες πουλιόνταν στην αγορά με 22%. Τη διαφορά την τσέπωσαν με πανουργία.
Δυο χιλιάδες εξακόσιες ενενήντα πέντε λίρες χάθηκαν από σφάλμα του Μαυροκορδάτου, κάποιου Έλληνα εμπόρου στο Λονδίνο. Τα βιβλία του κ. Μαυροκορδάτου παρουσιάζουν το δάνειο μόνο με 500 λίρες. Αυτές δικαιολογήθηκαν πως αποτελούσαν χρήματα, που η Ελληνική Κυβέρνηση χρωστούσε στον κ. Μαυροκορδάτο. Μα γιατί δε διατύπωσαν αξιώσεις τότε που ο Μαυροκορδάτος χρεωκόπησε και η περιουσία του μοιράστηκε στους πιστωτές του;
Μόνο ποσό 1200 λιρών χρεώθηκε σαν εγγραφή από την Καλκούτα. Μα οι σχεδιαστές αυτού του περίφημου λογαριασμού ήσαν πολύ ανόητοι, λες και δεν ήξεραν πως υπάρχουν κι άλλοι που ενδιαφέρονται για τις υποθέσεις της Ελλάδας κι ότι θα ψάξουν για τους λογαριασμούς της Επιτροπής στην Καλκούτα και θα δουν πως το έμβασμα ήταν 2.200 λίρες.
Οι Αντιπρόσωποι ήταν οι κ.κ. Ορλάνδος, Λουριώτης και Ζαΐμης. Μα ο τελευταίος ήταν κύριος (πραγματικός κύριος) και απαλλάσσεται από κάθε ανάμιξη σ’ αυτές τις δουλειές, γιατί απουσίαζε.
Γιατί πληρώθηκε το ποσό των 11.200 λιρών για ν’ αγοραστούν 21.000 λίρες ομολογίες προς 53%, μια και την ίδια εποχή αυτές οι ομολογίες δεν πιάνανε παραπάνω από 26% στην αγορά; Αυτή είναι επικίνδυνη και δύσκολη ερώτηση. Η απάντηση δόθηκε τόσο δύσκολα, όσο δύσκολα βγαίνει ένα άγριο θηρίο από την κρυψώνα του, γιατί αφορούσε την υπόληψη υψηλών προσώπων. Μα δεν είναι καιρός για σεβασμό. Στο τέλος έγινε γνωστό πως επρόκειτο για το συμφέρον των κ.κ. Μπόουρινγκ και Χιούμ. Ο Τζων Μπόουριν, ποιητής, φιλάνθρωπος και φιλέλληνας, ήταν στη Γραμματεία της Ελληνικής Επιτροπής στο Λονδίνο και σ’ αυτή τη δουλειά εργάστηκε πραγματικά σκληρά. Η αλήθεια είναι πως έκανε πολλές επιδείξεις με ασήμαντες αγαθοεργίες για την υπόθεση της ελευθερίας και της καταπιεζόμενης ανθρωπότητας. Είχε όμως και κάποιο λόγο για να τα κάνει αυτά. Το λιγότερο έπρεπε να πάρει δημόσιο έπαινο γιατί δεν πληρώθηκε.
Ω, όχι. Ήθελε να ’χει την ικανοποίηση πως υπηρέτησε την Ελλάδα εθελοντικά. Τη συνείδησή του δεν τη βάραινε η σκέψη πως πήρε έστω κι ένα δολλάριο από την πάσχουσα Ελλάδα. Είχε κιόλας κερδίσει 50.000 δολλάρια από τον πόλεμο στην Ελλάδα (αρκετά νόμιμα). Τώρα θέλησε να βγάλει χρήματα κερδοσκοπώντας με τις Ελληνικές ομολογίες. Γι’ αυτό τοποθέτησε 25.000 λίρες σε Ελληνικά χρεώγραφα, με την ελπίδα πως θα ανεβούν σύντομα. Δυστυχώς γι’ αυτόν μέσα σε λίγες μέρες πέσανε. Ο Μπόουρινγκ πανικοβλήθηκε μην πέσουν περισσότερο. Τρέχει λοιπόν στους Αντιπροσώπους και με παρακάλια και με μαρτυρίες για τις πιστές υπηρεσίες του στην Ελλάδα, για την από μέρους τους σκληρότητα να τον αφήσουν να καταστραφεί και να καταντήσει να ζητιανεύει με τη φαμίλια του μόνο και μόνο από αφοσίωσή του στην Ελλάδα, ζητά από τους αντιπροσώπους να πάρουν πίσω τις ομολογίες, που τις είχε αγοράσει μόνο και μόνο για να κρατηθεί ψηλά η πίστη του δανείου. Οι αντιπρόσωποι είναι αδύναμοι, αρκετά εγκληματίες και παίρνουν τις πεσμένες ομολογίες από τα χέρια του χρεώνοντάς της στο άρτιο στην Ελληνική Κυβέρνηση. Ο κ. Μπόουρινγκ αναπνέει, σώθηκε από την καταστροφή και μπορεί τώρα να συνεχίσει τις αφιλοκερδείς υπηρεσίες του στην αγαπημένη του Ελλάδα.
Ας δούμε τώρα τον ονομαστό Σκωτσέζο οικονομολόγο, το φίλο της ελευθερίας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου, τον Ιωσήφ Χιουμ Μ.Ρ. (μέλος του Κοινοβουλίου).
Αυτός ο φιλέλληνας είχε κάνει πολύ θόρυβο πως είχε υπηρετήσει τα συμφέροντα της Ελλάδας από την αρχή του αγώνα της. Ήταν πλούσιος, ακουστός και δραστήριος επιχειρηματίας. Μόνιμο μέλος της Ελληνικής Επιτροπής. Για την αγνότητα των ελατηρίων ενός τέτοιου ανθρώπου δεν μπορούσε να υπάρχει αμφιβολία. Άμα άνοιξαν οι εγγραφές για το ελληνικό δάνειο, ο κ Χιουμ έγραψε το όνομά του για ομολογίες 10.000 λιρών με 59%, λέγοντας πως θα τις κρατήσει, αδιαφορώντας αν έπεφτε ή ανέβαινε η τιμή τους. Σε λίγο οι ομολογίες πέσανε Ο κ. Χιουμ άρχισε να υπολογίζει τη χασούρα. Ήταν σοβαρή. Οι ομολογίες πέφτανε ραγδαία. Με ποιο πρόσχημα να πουλήσει; Αυτό τον απασχολούσε και τον δυσκόλευε. Ξαφνικά προφασίζεται πως οι Αντιπρόσωποι τον πρόσβαλαν σε κάποια αποστολή και ανακοινώνει την απόφασή του να πουλήσει Οι Αντιπρόσωποι ταραγμένοι χρησιμοποιούν κάθε τρόπο για να τον καλμάρουν, διαβεβαιώνοντάς τον πως δεν είχαν καμμιά πρόθεση να τον θίξουν. Ο κ. Χιουμ είναι αδιάλλακτος. Η τιμιότητά του εθίγη από την είδηση τα «Ελληνικά χρεώγραφα πέφτουν» και τον παρακίνησε να ξεπουλήσει με απώλεια 1.600 λιρών, προς μεγάλη ζημιά της Ελληνικής πίστης στην αγορά. Μα σε λίγο τα Ελληνικά χρεώγραφα ανεβαίνουν και φτάνουν στο άρτιο. Αμέσως η ευαισθησία για την τιμιότητά του εξαφανίζεται. Γρήγορα ηρέμησε και σκέφτεται πώς να ξαναπάρει πίσω τις 1.600 λίρες. Πρότεινε να του πληρώσουν το ποσόν αυτόθι Αντιπρόσωποι. Αυτοί μένουν κατάπληκτοι μα από φόβο μη χάσουν έναν άνθρωπο σαν τον Χιουμ — τον σοβαρό επιχειρηματία της Επιτροπής, που γνωρίζει καλά την πραγματική κατάσταση και τις προσδοκίες της Ελλάδας και που η δημόσια αποχώρησή του από την υπόθεση θα ζημίωνε πολύ τον αγώνα, ζυγιάζοντάς τα όλα αυτά και ξέροντας πόσο κι αυτοί οι ίδιοι βρίσκονταν έξω από το σωστό δρόμο, πληρώνουν τον κ. Χιουμ και χρεώνουνε τη χασούρα που έπαθε, κερδοσκοπώντας, στα Ελληνικά ομόλογα.
Αυτές οι έρευνες θα ‘πρεπε να προχωρήσουν ακόμα περισσότερο. Θα ‘πρεπε να ξεσκεπαστούν κάτι τέτοια γεγονότα, όχι μονάχα στο Λονδίνο μα παντού όπου οι Έλληνες ζήτησαν βοήθεια. Μα και αυτά που έχουν ειπωθεί για τη φτωχιά Ελλάδα είναι αρκετά για να κοκκινίζει όποιος αποκαλείται Φιλέλληνας.
Οι αποκαλύψεις που γίνανε τότε, είχαν ενοχοποιήσει πολλούς, που ως εκείνη τη στιγμή το όνομά τους ήταν καθαρό. Σχεδόν όλα τα μέλη της Ελληνικής Επιτροπής κατηγορούνται για αμέλεια καθήκοντος και για προδοτική άγνοια των στερήσεων και της πραγματικής κατάστασης της Ελλάδας. Όσο για τα είδη που στείλανε στην Ελλάδα, αν εξαιρέσουμε τα τυπογραφικά πιεστήρια, όλα τ’ άλλα ήταν άχρηστα. Ο Σερ Φράνσις Μπάρντιτ, ο Χόμπχαουζ, ο Έλις και άλλα σπουδαία ονόματα είναι ανακατεμένα στις καταχρήσεις. Μα ο Έλις πραγματοποίησε ό,τι είχε αναλάβει. Και ο Μπάρντιτ και ο Χόμπχαουζ κατηγορούνται γι’ αμέλεια καθήκοντος. Ένας πομπώδης λόγος ή μια πρόποση, ενώ απολαμβάνουν ένα όμορφο δείπνο σε μια ταβέρνα του Λονδίνου προς ευόδωση της Ελληνικής υπόθεσης και με έξοδα της Ελλάδας, αυτό ήταν όλο κι όλο που πρόσφεραν.
Πού είναι αυτοί που αρνούνται όχι μόνο βοήθεια, αλλά ακόμα τη συμπάθειά τους στην Ελλάδα, γιατί οι ναυτικοί της είναι πειρατές, οι έμποροί της απατεώνες και οι στρατιώτες της σκληροί; Πού είναι αυτοί οι κ.κ., που προσπαθούν να αμβλύνουν το πνεύμα της αγάπης προς τον άνθρωπο, που πνέει πάνω σε αυτή τη γη, λέγοντας πως οι Έλληνες αξίζουν να ’ναι σκλάβοι; Ας έρθουν να εξετάσουν την διαγωγή των τιμίων Φιλελλήνων, που για αυτούς μιλήσαμε, και ας πουν, αν αυτοί είχαν ανατραφεί μέσα στο σκοτάδι, κάτω από το βούρδουλα του τυράννου, η διαγωγή τους θα ‘ταν καλύτερη από των Ελλήνων;
Πηγές
- Βλ. & σελ. 255, τόμος Β’. GORDON THOMAS. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ (ΤΡΙΤΟΜΗ, ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΗΜΕΝΗ ΕΚΔΟΣΗ). Μετάφραση: ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Επιμέλεια: ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΥ ΛΑΜΠΡΙΝΗ, ΜΑΝΤΑΣ Γ. ΑΓΓΕΛΟΣ, ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ Δ. ΝΙΚΟΣ ΜΙΕΤ (ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ).
- Ιστορική Επιθεώρηση, (τεύχος Οκτωβρίου 1971. σελ. 73-76).
- https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%95%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_1770
