Χρειάζεται σήμερα να ανατρέχουμε στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία;

Χρειάζεται σήμερα να ανατρέχουμε στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία;

Γράφει η Κλωντ Μοσέ*

Το παρακάτω κείμενο είναι το τελευταίο κεφάλαιο («Συμπέρασμα») του βιβλίου Μικρή ιστορία της αθηναϊκής δημοκρατίας της Claude Mosse, όπου κλείνει τη διαδρομή της στη σημασία που δίνανε στην αθηναϊκ’η δημοκρατία οι στοχαστές διάφορων εποχών, από τους Ρωμαίους και τους Γάλλους Διαφωτιστές, μέχρι τους Αμερικάνους του Πολέμου της Ανεξαρτησίας τους και το σήμερα.

Στο τέλος αυτής της διαδρομής μέσα από τις αναπαραστάσεις του αθηναϊκού παραδείγματος κατά τη διάρκεια των αιώνων, ποια συμπεράσματα μπορεί να βγάλει ένας σημερινός ιστορικός γι’ αυτή την εμπειρία; Νομίζω ότι είναι πιο αναγκαίο από ποτέ να εκτιμήσουμε το τι μας χωρίζει απ’ την Αθήνα: δεν είναι μόνο η δουλεία -αυτό εξυπακούεται- αλλά και η φύση της κοινωνίας, των συναλλαγών, ο ρόλος του πολέμου, της θρησκείας. Πρέπει να διαβάσουμε τους αρχαίους συγγραφείς επανατοποθετώντας τους στο δικό τους συγκείμενο, αποφεύγοντας όχι μόνο να θεωρούμε τον Θουκυδίδη σύγχρονό μας, αλλά και να προβάλλουμε στις συζητήσεις μας για τις πολιτικές διαμάχες στην Αθήνα τα δικά μας προβλήματα, είτε πρόκειται για «διεθνείς» σχέσεις είτε για ρήξεις μέσα στην κοινωνία. Είδαμε πώς μπορούμε, μέσα από τα ίδια κείμενα, να τονίζουμε τα αδικήματα του ιμπεριαλισμού ή να τον κάνουμε υπόβαθρο της ανάπτυξης του πολιτισμού. Μπορούμε να τονίζουμε τον αρνητικό ρόλο των δημαγωγών που κολάκευαν έναν «όχλο» άπληστο για τα υλικά οφέλη που του πρόσφεραν, σε αντίθεση με τις αρετές μιας ελίτ που σεβόταν τα συμφέροντα ενός δήμου στον οποίο στηριζόταν η ναυτική δύναμη της πόλης. Με βάση τα ίδια «γεγονότα», μπορούμε να διακρίνουμε έναν λαμπρό 5ο αιώνα από έναν ξεπεσμένο 4ο αιώνα ή, αντιστρόφως, τη «ριζοσπαστική» δημοκρατία του 5ου αιώνα από τη «νομιμόφρονα» δημοκρατία του 4ου – αντιφατικές εικόνες που επιτρέπουν να δικαιολογήσουμε την επιλογή ή την απόρριψη της λαϊκής ηγεμονίας.

Πρέπει λοιπόν να πάψουμε να ενδιαφερόμαστε για το πολιτικό σύστημα που επινόησαν οι Αθηναίοι; Δεν νομίζω. Αυτό το σύστημα επέτρεψε για δύο περίπου αιώνες να γεννηθεί το θέατρο, η ιστορία, η φιλοσοφία, χωρίς να αναφέρουμε μια τέχνη που προκαλεί ακόμα τον θαυμασμό. Και ίσως, ακόμα περισσότερο, γιατί αυτό το σύστημα που στηριζόταν στην ισότητα των μελών της κοινωνίας των πολιτών λειτούργησε χωρίς πραγματικές αβαρίες παρά τις κοινωνικές ανισότητες. Κατά τη γνώμη μου, το πιο συναρπαστικό μάθημα αυτής της αθηναϊκής εμπειρίας είναι, όπως το επιβεβαιώνουν οι νόμοι και τα ψηφίσματα που έφτασαν ως εμάς, ότι αν η πλειοψηφία έπαιρνε μια απόφαση, γινόταν αμέσως δεκτή σαν να απέρρεε από ομοφωνία της εκκλησίας του δήμου. Ένα μάθημα που θα έπρεπε ίσως να σκεφτούν οι σημερινοί πολιτικοί άνδρες ως προς τη δυνατότητα να βρούμε, βάσει του αθηναϊκού «μοντέλου», λύσεις για τις παρεκτροπές της σύγχρονης δημοκρατίας… Μπορούμε άραγε να φτάσουμε σ’ αυτό που είχε επιβληθεί στη μικρή πόλη της Αθήνας επί δύο αιώνες, να επιτρέπουμε, δηλαδή, σε όλους να εκφράζονται πάνω σε προβλήματα όλο και πιο περίπλοκα; Διάφορες λύσεις έχουν επινοηθεί, λιγότερο ή περισσότερο ουτοπικές, που δεν θα τις εκθέσουμε εδώ.

Ένα γεγονός που τις συνέπειές του έχουμε μόλις αρχίσει να εκτιμούμε απορρέει από τις προόδους της πληροφορικής. Προσφάτως διαπιστώσαμε τον ρόλο που έπαιξαν τα κινητά τηλέφωνα στο ξέσπασμα λαϊκών κινημάτων (αραβικές επαναστάσεις, διαδηλώσεις στην Ελλάδα και στην Ισπανία, φοιτητικές ταραχές στον Καναδά). Αλλά είναι ακόμα δύσκολο να υπολογίσουμε τον αντίκτυπο αυτής της επιταχυνόμενης διάδοσης της πληροφορίας στην αποτελεσματικότητα ή στους κινδύνους που παρουσιάζει η μορφή της ενεργούς συμμετοχής στη λειτουργία της πολιτικής ζωής. Είναι φανερό, είμαστε πολύ μακριά από το αθηναϊκό μας «μοντέλο». Κι όμως, μετά από δυόμισι χιλιάδες χρόνια, εξακολουθεί να κάνει τους σημερινούς ανθρώπους να ονειρεύονται.

Θα δανειστώ το συμπέρασμά μου από τον Γερμανό ιστορικό Βίλφριντ Νίππελ: «Όσο η δημοκρατία και οι ανεπάρκειες της πρακτικής εφαρμογής της παραμένουν αντικείμενο συζήτησης σ’ ένα κράτος που δεν αποτελείται από θεούς (Ρουσσό), η Αθήνα πιθανότατα δεν θα εξαφανιστεί από τη σκέψη».

*Από το βιβλίο «Μικρή ιστορία της αθηναϊκής δημοκρατίας» (εκδ. Πατάκη, μετ. Σώτη Τριανταφύλλου, 2015)