19 Ιανουαρίου 2018 at 00:40

Κων. Παπαρρηγόπουλος: Ο μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Ισαγόρας. Η κλήρωση των αρχόντων στην αρχαία Αθήνα

από

Ο μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Ισαγόρας. Η κλήρωση των αρχόντων στην αρχαία Αθήνα

Κείμενο: Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος

Μεταγλώττιση: Μαρία Αλεξίου – National Geographic Society

Μετά τη νίκη του ο Κλεομένης υποχώρησε αμέσως αποσύροντας τα στρατεύματά του, με την πεποίθηση ότι η επιστροφή των Αλκμαιωνιδών και των άλλων ευπατρίδων θα εξασφάλιζε την αποκατάσταση της αριστοκρατίας στην Αθήνα. Όμως έσφαλε στην κρίση του, γιατί οι ευπατρίδες πράγματι συνασπίστηκαν υπό την αρχηγία του Ισαγόρα του Τισάνδρου, που προερχόταν από αριστοκρατική οικογένεια, ταυτόχρονα όμως αναδείχθηκε αρχηγός της αντίπαλης παράταξης ο Αλκμαιωνίδης Κλεισθένης. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει πόσο ώριμος ήταν ο λαός της Αθήνας για να απολαύσει τους καρπούς ενός ελεύθερου πολιτεύματος. Επί 30 ολόκληρα χρόνια είχε στερηθεί τη δυνατότητα να ασκεί τα πολιτικά του δικαιώματα απρόσκοπτα, όταν όμως απέκτησε και πάλι αυτή τη δυνατότητα, έκανε χρήση της ελευθερίας του με τους συνεπείς, σταθερούς και καθορισμένους εκείνους τρόπους, με τους οποίους ακριβώς η ελευθερία εξασφαλίζεται και αποφέρει καρπούς: με τη συγκρότηση πολιτικών κομμάτων, τα οποία έχουν τις ιδέες τους και τους αρχηγούς τους και πειθαρχούν σε αυτούς.

Μαρμάρινο ειδώλιο αρπιστή. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος, 2800-2300 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Marble figurine artiste. Early Cycladic II period, 2800-2300 BC National Archaeological Museum.
Μαρμάρινο ειδώλιο αρπιστή. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος, 2800-2300 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Marble figurine artiste. Early Cycladic II period, 2800-2300 BC National Archaeological Museum.

Οι δύο πολιτικές παρατάξεις που εμφανίστηκαν τότε στην Αθήνα ήθελαν να αποφύγουν την επάνοδο της τυραννίδας. Ωστόσο, από τη μια οι οπαδοί του Ισαγόρα θεωρούσαν ότι δεν μπορούσαν να προφυλαχθούν από το δεινό αυτό παρά μόνο επαναφέροντας το αρχαίο αριστοκρατικό πολίτευμα. Από την άλλη, οι οπαδοί του Κλεισθένη πίστευαν ότι μπορούσαν να πετύχουν το σκοπό αυτό με το σολώνειο πολίτευμα. Πρέσβευαν μόνο ότι έπρεπε να ενισχυθεί η εφαρμογή των αληθινών αρχών του πολιτεύματος του Σόλωνα. Ποιες ήταν οι αρχές αυτές; Ότι το δικαίωμα να εκλέγονται είχαν οι πιο εύποροι, ενώ το δικαίωμα να εκλέγουν όλοι οι πολίτες. Παρ’ όλα αυτά είδαμε ότι πολλοί πολίτες και ορισμένοι από τους πιο εύπορους αποκλείονταν στην πραγματικότητα από τα πολιτικά πράγματα, γιατί δεν ήταν γεννήτες, ενώ οι ευπατρίδες υπερίσχυαν περισσότερο από ό,τι θα έπρεπε στις εκλογές λόγω της πατροπαράδοτης επιρροής τους στις φυλές. Έτσι, οι οπαδοί του Κλεισθένη θεωρούσαν ότι έπρεπε να βρεθεί τρόπος ώστε να μην υποσκάπτονται κατ’ αυτό τον τρόπο τα θεμέλια του σολώνειου πολιτεύματος που υπηρετούσαν τους σκοπούς του.

Ενίσχυση του σολώνειου πολιτεύματος από τον Κλεισθένη

Πρώτα από όλα ο Κλεισθένης κατάργησε τις αρχαίες τέσσερις φυλές και σύστησε στη θέση τους δέκα νέες, στις οποίες κατατάχθηκαν όλοι οι πολίτες, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που δεν ήταν στις προηγούμενες και γι’ αυτό δεν μπορούσαν να ασκήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα· από τότε οι φύλαρχοι ήταν δέκα, το ίδιο και οι ταμίες, οι αποδέκτες, οι λογιστές, οι ταξίαρχοι, οι στρατηγοί κ.λπ. Πάνω από όλα όμως, ο Κλεισθένης παραχώρησε και μέρος της δικαστικής εξουσίας στο δήμο, ο οποίος συγκροτούσε για το σκοπό αυτό πολυάριθμα δικαστήρια ενόρκων, που θα μας απασχολήσουν αργότερα περισσότερο. Τα αποτελέσματα των αλλαγών αυτών ήταν ολοφάνερα. Από τη μια πλευρά, οι παλιοί ευπατρίδες κατανεμήθηκαν σε πολλούς νέους δήμους και σε πολλές νέες φυλές χάνοντας την πατροπαράδοτη επιρροή τους στις παλιές φυλές και ναυκραρίες, η οποία τους απέφερε μεγάλο όφελος στις εκλογές. Από την άλλη, επειδή όλοι οι πολίτες κατατάχθηκαν στις νέες φυλές, κανένας δεν αποκλειόταν από το δικαίωμα να εκλέγει. Εάν, μάλιστα, είχε την κατάλληλη περιουσία, δεν αποκλειόταν από το δικαίωμα να εκλέγεται. Επιπλέον, από τη στιγμή που αυξήθηκε ο αριθμός όλων σχεδόν των αξιωμάτων και όλοι οι πολίτες μετείχαν, τουλάχιστον εν μέρει, στη δικαστική εξουσία ως ένορκοι, είχαν πολύ πιο ενεργητικό ρόλο στη διαχείριση των πολιτικών υποθέσεων. Κατά τα άλλα, διατηρήθηκαν οι θεσμοί του σολώνειου πολιτεύματος, το οποίο όμως ενισχύθηκε σε αφάνταστο βαθμό, γιατί τώρα πάρα πολλοί πολίτες είχαν μεγάλο συμφέρον για τη διατήρησή του.

Κλήρωση των αρχόντων

Λέγεται ότι από την εποχή του Κλεισθένη και έπειτα οι εκλογές για τα διάφορα κρατικά αξιώματα διενεργούνταν στην Εκκλησία του Δήμου όχι με ανάταση του χεριού, όπως ίσχυε παλιά, αλλά με κλήρωση. Έως ένα βαθμό κάτι τέτοιο συμπεραίνεται και από τον Ηρόδοτο, ωστόσο δεν φαίνεται πιθανό. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τον 5ο αιώνα π.Χ., και ειδικότερα από τα χρόνια του Περικλή και στο εξής, οι εννέα ετήσιοι άρχοντες και ορισμένες άλλες αρχές εκλέγονταν στην Αθήνα με κλήρο. Όμως ο Γρότε θεωρεί, και νομίζουμε πολύ σωστά, ότι η κλήρωση δεν άρχισε να χρησιμοποιείται παρά μόνο όταν όλοι οι Αθηναίοι, ανεξάρτητα από το αν είχαν περιουσία ή όχι, ανακηρύχθηκαν εκλόγιμοι για όλα τα κρατικά αξιώματα, κάτι που δεν ίσχυσε παρά πολύ αργότερα με την εισήγηση του Αριστείδη το 479 π.Χ., λίγο μετά τη μάχη των Πλαταιών. Την εποχή του Κλεισθένη και μέχρι την εισήγηση του Αριστείδη, εκλόγιμοι ήταν μόνο οι πιο εύποροι, σύμφωνα με τις διακρίσεις σε τάξεις και τα κριτήρια του σολώνειου πολιτεύματος. Εφόσον γνωρίζουμε ότι αυτό είναι βέβαιο, φαίνεται εντελώς απίθανο να ίσχυε από τότε ο θεσμός της κλήρωσης. Πράγματι, σύμφωνα με τις δημοκρατικές ιδέες των αρχαίων Ελλήνων, το βασικό πλεονέκτημα της κλήρωσης ήταν ότι με αυτό κάθε πολίτης, φτωχός ή πλούσιος, είχε ίδιες πιθανότητες να αποκτήσει κάποιο κρατικό αξίωμα. Από τη στιγμή όμως που οι πιο φτωχοί δεν ήταν εκλόγιμοι, η κλήρωση δεν τους συνέφερε όχι μόνο δεν τους πρόσφερε κανένα δικαίωμα, απεναντίας τους στερούσε το δικαίωμά τους να εκλέγουν, με ανάταση του χεριού, αυτόν που προτιμούσαν για άρχοντα ανάμεσα στους πλουσιότερους. Υπάρχει όμως και ένα άλλο στοιχείο που αποδεικνύει ότι η κλήρωση δεν καθιερώθηκε στην Αθήνα επί Κλεισθένη αλλά πολύ αργότερα. Η συγκεκριμένη διαδικασία είχε κάτι το άτοπο, το οποίο αντιλαμβανόταν πολύ καλά η αθηναϊκή δημοκρατία: Με την κλήρωση ενδεχομένως να αναλάμβαναν τις πολιτικές υποθέσεις άνθρωποι που δεν είχαν καμιά σχετική εμπειρία, εντελώς ακατάλληλοι. Είναι αλήθεια ότι το άτομο που εκλεγόταν με κλήρο, πριν αναλάβει τα καθήκοντά του, υποβαλλόταν στη λεγάμενη δοκιμασία, δηλαδή σε μια δικαστική εξέταση, στη διάρκεια της οποίας ελεγχόταν αν ήταν πραγματικά πολίτης και αν είχε παραβιάσει ορισμένους ηθικούς και θρησκευτικούς όρους. Με τον τρόπο αυτό, ακόμη και σε περίπτωση που κληρωνόταν κάποιο κακοήθες άτομο, αποκλειόταν από την άσκηση του αξιώματος. Από την άλλη, το άτομο που είχε εκλεγεί με κλήρωση θα μπορούσε κάλλιστα να είναι χρηστός πολίτης και όμως ολωσδιόλου ανίκανος. Γι’ αυτό, λοιπόν, η διαδικασία της κλήρωσης δεν εφαρμόστηκε ποτέ στο αξίωμα των στρατηγών, οι οποίοι, σε όλη τη διάρκεια της αθηναϊκής δημοκρατίας, εξακολούθησαν να εκλέγονται με ανάταση του χεριού. Γιατί άραγε να εξαιρείται το αξίωμα του στρατηγού; Φυσικά γιατί ήταν το σπουδαιότερο και απαιτούσε πολύ μεγάλη πείρα, δεξιότητα και σύνεση. Επομένως, η άσκησή του δεν θα μπορούσε να αφεθεί στην τυφλή τύχη.

Πάντως, στα χρόνια του Κλεισθένη το αξίωμα του στρατηγού δεν ήταν το πιο σημαντικό ή, τουλάχιστον, δεν ήταν το μόνο σημαντικό. Και οι εννέα ετήσιοι άρχοντες συνέχιζαν να ασκούν πολύ σπουδαία καθήκοντα. Όπως είπαμε, ο Κλεισθένης παραχώρησε εν μέρει τη δικαστική εξουσία στο δήμο, αλλά κατά πάσα πιθανότητα τα πολυάριθμα αυτά δικαστήρια του δήμου δεν δίκαζαν παρά μόνο τα πολιτικά εγκλήματα, ενώ, για αρκετό καιρό ακόμη, τα ιδιωτικά εγκλήματα δίκαζαν οι εννέα άρχοντες. Ο Άρειος Πάγος επίσης, που τον συγκροτούσαν όσοι είχαν προηγουμένως διατελέσει άρχοντες, διατηρούσε αξιόλογο μέρος της παλιάς του δικαστικής εξουσίας. Επιπλέον, ο Κλεισθένης είχε αναθέσει στους δέκα στρατηγούς την αρχηγία του στρατού, ωστόσο ο τρίτος από τους ετήσιους άρχοντες, ο πολέμαρχος, διατηρούσε πολλά από τα δικαιώματα που είχε παλαιότερα ως αρχιστράτηγος. Διοικούσε τη δεξιά πτέρυγα του στρατού και προέδρευε στο στρατιωτικό συμβούλιο, όπου, αν υπήρχε ισοψηφία, η τύχη του κράτους εξαρτιόταν από την ψήφο του πολέμαρχου. Μια τέτοια περίπτωση θα δούμε παρακάτω στη μάχη του Μαραθώνα.

Την εποχή, λοιπόν, του Κλεισθένη το αξίωμα των εννέα ετήσιων αρχόντων είχε χάσει έως ένα βαθμό τις παλιές μεγάλες δικαιοδοσίες του, αλλά δεν είχε μειωθεί τόσο πολύ, ώστε, αν από τότε ίσχυε η διαδικασία της κλήρωσης, να θεωρείται ακίνδυνη η εφαρμογή της στην περίπτωση εκλογής των εννέα αρχόντων και να προορίζεται η διαδικασία της ανάτασης του χεριού για την εκλογή των στρατηγών. Άλλωστε, τα χρόνια αυτά οι στρατηγοί δεν είχαν καθήκοντα πολύ σπουδαιότερα από αυτά που εκτελούσαν οι εννέα ετήσιοι άρχοντες. Αργότερα βέβαια η σημασία αυτών των δύο αξιωμάτων άλλαξε. Αφενός όλες οι δίκες, ακόμη και οι ιδιωτικές, ανατέθηκαν στα πολυάριθμα δικαστήρια του δήμου και οι άρχοντες παρέμειναν απλώς προϊστάμενοι αυτών των δικαστηρίων και προανακριτές των δικών. Αφετέρου οι στρατηγοί όχι μόνο απέκτησαν σταδιακά πλήρη ευθύνη για τα στρατιωτικά ζητήματα που σχετίζονταν με τη διεξαγωγή του πολέμου στη θάλασσα και στην ξηρά, αλλά οικειοποιήθηκαν και τη διευθέτηση όλων των εξωτερικών υποθέσεων.

Από την πλευρά τους οι εννέα άρχοντες, συμπεριλαμβανομένου του πολέμαρχου, έχασαν βαθμιαία την ολοκληρωτική εκτελεστική, στρατιωτική και δικαστική εξουσία που είχαν κάποτε και περιορίστηκαν σε μερικά απλά αστυνομικά καθήκοντα και στην προπαρασκευή της δικαστικής διαδικασίας. Το αξίωμα αυτό ευτελίστηκε τόσο πολύ, ώστε είναι αμφίβολο αν οι πιο επίσημοι άνδρες του δημόσιου βίου δέχονταν να εκλεγούν σε τέτοια θέση μέσω της κλήρωσης. Τουλάχιστον ο Περικλής, ο οποίος επανειλημμένα και για πολλά χρόνια εκλεγόταν στρατηγός με ανάταση του χεριού, δεν διατέλεσε ποτέ άρχοντας. Τότε, λοιπόν, θα ήταν πολύ λογικό να θεωρείται ακίνδυνη η εκλογή των εννέα αρχόντων με κλήρωση και να προορίζεται η εκλογή με ανάταση του χεριού μόνο για τα άλλα σπουδαιότερα αξιώματα και ειδικά για εκείνο του στρατηγού. Όμως αυτός ο εξευτελισμός του πρώτου αξιώματος και η άνοδος του δεύτερου συνέβησαν πολύ μετά τον Κλεισθένη, κυρίως μετά το δεύτερο τέταρτο του 5ου αιώνα π.Χ.. Επομένως, επειδή είναι βέβαιο ότι, όταν εφαρμόστηκε η διαδικασία εκλογής με κλήρωση, δεν ίσχυσε για το πιο σπουδαίο αξίωμα, αυτό του στρατηγού, το συγκεκριμένο αξίωμα δεν απέκτησε σπουδαιότητα παρά μόνο πολύ μετά τον Κλεισθένη. Για το λόγο αυτό φαίνεται πολύ πιθανό η εκλογή με κλήρωση να εφαρμόστηκε αργότερα στο πολίτευμα των Αθηναίων, όχι πάντως από την εποχή του Κλεισθένη.

Πηγή: Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ. ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΕΝΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 2004. Τόμος 2. Έκδοση της National Geographic Society, 2009-2010.

(Εμφανιστηκε 731 φορές, 1 εμφανίσεις σήμερα)

Δείτε ακόμη:

Κάντε ένα σχόλιο

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.