Τα μνημεία ακαταμάχητα στοιχεία πολιτισμού και ανάπτυξης
Αναπαράσταση του Γαλεριανού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης από την Εφορεία Αρχαιοτήτων πόλης Θεσσαλονίκης. Διαχρονική απαξίωσή του και μια προσπάθεια διάσωσης ενός τμήματός του στο νότιο άκρο του (Οκτάγωνο) στην περίοδο της χούντας.
Του Γιάννη Κύρκου Αικατερινάρη
Αρχιτέκτων, π. προέδρου του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων και του ΤΕΕ/τΚΜ
Πέρα από την απόδοση των επαίνων που οφείλουμε στους συντελεστές του video, με το οποίο μας δίνουν μια εικόνα του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης κατά τους πρώτους μ. Χ. αιώνα, θα πρέπει να μας προβληματίσει και η διαρκής καταστροφή του μνημειακού πλούτου της χώρας, όχι μόνο της αρχαιότητας αλλά και των νεώτερων χρόνων, των μνημείων δηλαδή του λαϊκού πολιτισμού μας.
Εύλογα, παρακολουθώντας το πολύ κατατοπιστικό αυτό video, προκύπτουν ερωτήματα. Σκεφτήκατε ποτέ πως θα μπορούσε να ήταν η Θεσσαλονίκη, αλλά και ο ευρύτερος ελλαδικός χώρος (σημ. και έξω από τα σημερινά ελληνικά σύνορα, όπου έλαμψε ο ελληνικός και ο ελληνιστικός Πολιτισμός) αν υπήρχε μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση των πολιτών, αν έφευγε από την ζωή μας η μονομερής απαίτηση αύξησης του κέρδους με οποιαδήποτε “θυσία”, αν διαχρονικά ασκούσαν δίκαιη εξουσία οι ιθύνοντες, αν… αν… αν…
Θα αναφερθώ στο Οκτάγωνο του Γαλεριανού συγκροτήματος, που παρουσιάζεται στο video και κατά πολλούς ιστορικούς ερευνητές και στη μικρή ιστορία της διάσωσής του. Το συγκεκριμένο μνημείο χρησιμοποιήθηκε και ως ο πρώτος χριστιανικός ναός της πόλης, αλλά αυτό δεν έκαμψε την βουλιμία των διαφόρων μεγαλόσχημων –και …»βαθέως θρησκευομένων»- που αποφάσισαν την εξαφάνισή του… Δεν θα υπήρχε, ωστόσο, σήμερα αν δεν γινόταν μια απελπισμένη ενέργεια από μια ομάδα πολιτών, μέσα στις δύσκολες συνθήκες της δικτατορίας… Κατά την χουντική περιόδο κάποιοι, με την ανοχή υπηρεσιών, πραγματοποίησαν το 1973 …εκσκαφή (!) και έριξαν -ούτε λίγο, ούτε πολύ- πέλματα θεμελίωσης από μπετόν αρμέ καταμεσίς στο Οκτάγωνο με πρόθεση να αναγείρουν “πολυόροφον οικοδομήν”! Καμιά ντροπή και κανένας προβληματισμός …σε μια περίοδο που ο “πατριωτισμός” των όσων ασκούσαν τότε εξουσία εξαλντλούνταν σε ανέξοδους πανηγυρικούς “περί της δόξας των αρχαίων ημών προγόνων… κ.λπ. κ.λπ.
Κι εδώ είμαι αναγκασμένος να αναφερθώ στην ενέργεια μιας ομάδας αρχιτεκτόνων, πριν 43 περίπου χρόνια, που συνετέλεσε στην καθοριστική διάσωση ενός από τα πλέον σημαντικά του Γαλεριανού συγροτήματος. Ήταν μια απέλπιδα προσπάθεια, που όσο κι αν ταλαιπώρησε, στη συνέχεια, ορισμένους από αυτούς, έφερε αποτέλεσμα! Το μνημείο, καθώς το ζήτημα δημοσιοποιήθηκε και πήρε διαστάσεις, έφερε -ω του θαύματος- αποτελέσματα! Το μνημείο σώθηκε και πριν από μερικά χρόνια έγινε η αφαίρεση των πελμάτων και αποδόθηκε στην πόλη… Πολλοί από τους υπογράφοντες δεν είναι σήμερα στη ζωή. Επισυνάπτω το έγγραφο με τις υπογραφές και η αναφορά των ονομάτων τους ας αποτελέσει “μνημόσυνον αιώνιον…”.
Δείτε τις φωτογραφίες*:
Εικονική περιήγηση στο Γαλεριανό Συγκρότημα: Πώς ήταν η Καμάρα, η Ροτόντα, το Ανάκτορο και ο Ιππόδρομος τον 4ο-7ο αι. μ.Χ.
Το γνωρίζατε ότι η Καμάρα (Αψίδα του Γαλερίου) είχε οκτώ συνολικά πεσσούς, ότι η Ροτόντα ήταν ναός αφιερωμένος στην αρχαία θρησκεία, και ότι τον 4ο-6ο αιώνα μ.Χ. λειτουργούσε Ιππόδρομος που ξεκινούσε από το ύψος της Εγνατίας και έφθανε έως τη θάλασσα;
Τα παραπάνω κτίσματα, και πλήθος άλλων όπως το Ανάκτορο, το Οκτάγωνο, η Βασιλική και η Αψιδωτή Αίθουσα αποτελούσαν μέρος του μεγαλειώδους Γαλεριανού Συγκροτήματος, του «παλατιού» του τετράρχη Γαλερίου (260-311 μΧ), ο οποίος είχε ως «έδρα» του τη Θεσσαλονίκη, μεταμορφώνοντάς την σε μια από τις σημαντικότερες αυτοκρατορικές πόλεις της ύστερης ρωμαϊκής εποχής.
Με τη βοήθεια της τεχνολογίας, και μετά από μακρόχρονη επιστημονική μελέτη, η ΙΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων πραγματοποίησε μια ψηφιακή απεικόνιση του μνημείου, η οποία παρουσιάζεται από σήμερα, 1η Νοεμβρίου, στην αίθουσα πολυμέσων της Εφορείας Αρχαιοτήτων, που βρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Δημ. Γούναρη και Αλ. Σβώλου. Παράλληλα, κυκλοφορεί και ένας οδηγός τσέπης, ο οποίος παρουσιάζει τη συνοικία του ανακτόρου, και δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να κατανοήσει τη μορφή των κτηρίων στην εποχή της λειτουργίας τους (4ο-7ο αιώνα μΧ), καθώς και να αποκτήσει μια πληρέστερη εικόνα της Νοτιοανατολικής περιοχής της αρχαίας Θεσσαλονίκης.
Εικονική περιήγηση στο Γαλεριανό Συγκρότημα
Το Γαλεριανό Συγκρότημα είναι αποτέλεσμα του φιλόδοξου οικοδομικού προγράμματος του Γαλερίου, και συνδέεται με την τελευταία περίοδο ακμής της αρχαίας πόλης της Θεσσαλονίκης, όταν ο τετράρχης την όρισε ως έδρα του, αναγνωρίζοντας τη δυναμική της και ενισχύοντας τον ρόλο της ως σταυροδρόμι πολιτισμών και κέντρο ανάπτυξης όλης της περιοχής.
Η ανέγερση των ανακτόρων στη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε στο τέλος του 3ου μΧ αιώνα, μετά τη νίκη του Γαλερίου επί του βασιλιά των Περσών Ναρσή στην Αρμενία το 298 μΧ.
Το Γαλεριανό Συγκρότημα κτίσθηκε στις παρυφές της πόλης, δίπλα στο ανατολικό τείχος. Προς το Νότο εκτεινόταν σχεδόν μέχρι τη θάλασσα (οδός Μητροπόλεως), ενώ το δυτικό του όριο θεωρείται πως ήταν στην οδό Απελλού.
Το ανάκτορο αποτελούνταν από δύο οικοδομικά σύνολα, συνδετικός κρίκος των οποίων είναι η Αψίδα του Γαλερίου. Στο βόρειο τμήμα του βρίσκεται η Ροτόντα, ενώ νότιά της βρίσκεται η Αψιδωτή Αίθουσα (οικοδομικά κατάλοιπα επί του πεζόδρομου Δ.Γούναρη, τμήμα μεταξύ των οδών Αλ.Σβώλου και Ι.Μιχαήλ) και τα οικοδομήματα του αρχαιολογικού χώρου της πλατείας Ναυαρίνου (Βασιλική, κεντρική κτηριακή ενότητα, διώροφο κτήριο, λουτρά, Οκτάγωνο).
Η Ροτόντα
Η Ροτόντα ήταν κατά την τετραρχική περίοδο ναός αφιερωμένος στην αρχαία θρησκεία, ενώ κατά την παλαιοχριστιανική εποχή (4ος έως αρχές του 6ου αι. μΧ) μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στους Ασώματους ή Αρχάγγελους.
Η Αψίδα του Γαλερίου
Νότια της Ροτόντας υπήρχε θριαμβική Αψίδα (η γνωστή σήμερα Καμάρα), η οποία κτίσθηκε μεταξύ του 298 και του 305 μΧ, σε ανάμνηση της εκστρατείας και της νίκης του Γαλερίου κατά των Περσών.
Το οικοδόμημα στην τελική του μορφή αποτελούνταν από οκτώ πεσσούς, διατεταγμένους ανά τέσσερις σε δύο παράλληλες σειρές. Σήμερα σώζονται μόνο τρεις πεσσοί, οι οποίοι φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις που απεικονίζουν τις νικηφόρες εκστρατείες των Ρωμαίων κατά των Περσών το 297, καθώς και συμβολικές εικόνες που προπαγανδίζουν τη στρατιωτική δύναμη του Γαλερίου και την ισχύ της τετραρχίας.
Η Αψιδωτή Αίθουσα
Πρόκεται για πιθανόν το τελευταίο προς βορρά κτήριο του ανακτόρου. Ήταν κτισμένη σε έναν νοητό άξονα με κατεύθυνση βορρά-νότου, ενώ τα ερείπια του κτηρίου είναι ορατά στο ανατολικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου της πλατείας Ναυαρίνου.
Σύμφωνα με νεώτερες απόψεις, η Αψιδωτή Αίθουσα ήταν τρικλίνιο, χρησιμοποιούνταν δηλαδή για τη διοργάνωση συμποσίων και άλλων τελετών που συνδέονταν με την παρουσία του αυτοκράτορα και της ακολουθίας του στον ιππόδρομο.
Η Βασιλική
Η Βασιλική ήταν ένα μεγαλοπρεπές κτήριο, το οποίο λειτουργούσε ως αίθουσα υποδοχής και ακροάσεων. Από το συνολικό οικοδόμημα είναι σήμερα ορατή μόνο η δυτική τοιχοποιία και το μεγαλύτερο τμήμα της αψίδας, ενώ το υπόλοιπο κτίσμα είναι θαμμένο κάτω από τον πεζόδρομο της πλατείας Ναυαρίνου και της οδού Γούναρη.
Το Οκτάγωνο
Το Οκτάγωνο αποτελεί, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, ένα από τα κυριότερα οικοδομήματα του συγκροτήματος. Σύμφωνα με την επικρατέστερη ιστορική έρευνα, προοριζόταν για αίθουσα ακροάσεων ή αίθουσα θρόνου των ανακτόρων, ενώ αργότερα λειτούργησε και ως χριστιανικός ναός.
Η καταστροφή του Οκταγώνου τοποθετείται τον 7ο αιώνα μΧ, εποχή που η Θεσσαλονίκη συγκλονίζεται από ισχυρούς σεισμούς, που κατέστρεψαν τα περισσότερα κτήριά της. Μετά την καταστροφή του κτίσματος, ο προθάλαμός του μετατράπηκε σε δεξαμενή, η οποία λειτούργησε μέχρι τον 14ο αιώνα.
Ο Ιππόδρομος
Κατά τους χρόνους της Τετραρχίας, ο Ιππόδρομος ήταν ένα από τα πιο σημαντικά δημόσια οικοδομήματα, καθώς, εκτός από τους αγώνες που διεξάγονταν σε αυτόν, αποτελούσε έναν κατ’ εξοχή πολιτικό χώρο, όπου ο λαός επικοινωνούσε με τον αυτοκράτορα και εξέφραζε τη βούλησή του.
Ο Ιππόδρομος κατασκευάστηκε στις αρχές του 4ου αι. μΧ, ενώ, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές, συνέχισε να λειτουργεί τουλάχιστον μέχρι τον 6ο αιώνα. Τα ερείπια του Ιπποδρόμου σώζονται αποσπασματικά, ανατολικά της εκκλησίας της Νέας Παναγίας (πλατεία Φαναριωτών), καθώς και στον ακάλυπτο χώρο των οικοδομικών τετραγώνων της πλατείας Ιπποδρομίου και των οδών Γούναρη, Φιλικής Εταιρείας και Αγαπηνού.
Η μελέτη για την τρισδιάσταση ψηφιακή απεικόνιση του Γαλεριανού Συγκροτήματος εκπονήθηκε από την ομάδα των αρχιτεκτόνων της ΙΣΤ Εφορείας Αρχαιοτήτων Φ. Αθανασίου, Β. Μάλαμα, Μ. Μίζα και Μ. Σαραντίδου, στο πλαίσιο των εργασιών αποκατάστασης του μνημείου. Οι εικόνες της ψηφιακής αναπαράστασης και το αντίστοιχο βίντεο υλοποιήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Φώτη Τσακμάκη, ενώ όλο το έργο πραγματοποιήθηκε με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ.
*Πηγή: http://www.voria.gr/article/etsi-itan-to-kentro-tis-thessalonikis-ti-romaiki-epochi-foto
