Τα «Ρογκατσάρια» και οι «Αράπηδες»
Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας
Τα «Ρογκατσάρια», γνωστά και ως «Αράπηδες», είναι πρωτοχρονιάτικη γιορτή που έχει τις ρίζες της στην απώτατη αρχαιότητα. Καθώς φαίνεται, η προέλευση του εθίμου ανάγεται σε αρχαίες τελετές για τη γονιμότητα και τον ερχομό της άνοιξης· το έθιμο, με πολλά διονυσιακά χαρακτηριστικά, παρατηρείται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, κυρίως ορεινές και αγροτοκτηνοτροφικές· με το πέρασμα των αιώνων, όπως είναι φυσικό, οι Αράπηδες ή τα Ρογκατσάρια άλλαξαν χαρακτήρα και λειτουργίες. Ειδικότερα, τα ρογκατσάρια γίνονται στο Άργος Ορεστικό και στα χωριά κατά τις δύο πρώτες ημέρες του Χρόνου, στη Σιάτιστα την ημέρα των Θεοφανείων και στην πόλη της Καστοριάς το τριήμερο 6 – 9 Ιανουαρίου· οι εκδηλώσεις θυμίζουν καρναβάλι.
Στην ορεινή δυτική Μακεδονία, γνωρίζω προσωπικά την περίπτωση του Λιβαδερού (υψόμ. 1050μ), οι νέοι (παλιότερα όσοι δεν είχαν πάει ακόμα φαντάροι) ντύνονται «αράπηδες» και «νύφες» (άντρες) την πρώτη μέρα του χρόνου και λένε μεταξύ άλλων και τα γνωστά κάλαντα. Σώζονται ακόμη πολλά παραδοσιακά τραγούδια, ανάλογα με το σπίτι και το νοικοκύρη· αξίζει να σημειωθεί ότι όλα τα τραγούδια «τραγουδιούνται» σχεδόν στον ίδιο έντονο, κοφτό ρυθμό, δυνατά, σχεδόν πολεμικά, χωρίς τη μελωδία τους και συχνά συνοδεύονται με κουδουνίσματα και ρυθμικά χτυπήματα της ξύλινης «μαχαίρας» στα κάγκελα του σπιτιού· η ομάδες συμπληρώνονται πάντα από έναν «κουδουνιάη», έναν κωδωνοφόρο νέο δηλαδή που δεν φοράει φουστανέλα αλλά παλιά στρατιωτική στολή ή πολιτικά ρούχα και άρβυλα· στη μέση έχει ζωσμένα μεγάλα κτηνοτροφικά κουδούνια (τροκάνες). Το επόμενο δημοτικό τραγούδι ακούγεται μέχρι σήμερα:
Ένα μικρό μικρούτσικο
μικρό και χαϊδεμένο
μικρό το είχε η μάννα του
μικρό και ο μπαμπάς του
το έλουζαν το χτένιζαν
και στο σχολειό το στέλνουν
ο δάσκαλος το καρτερεί
με μια χρυσή βεργούλα
και η κυρά δασκάλισσα
με δυο κλωνάρια μόσχο
παιδί ’μ να μάθεις γράμματα
παιδί ’μ να μάθεις γνώση
Τα γράμματα είναι στο χαρτί
και η γνώση πέρα –πέρα
πέρα πέρα στις όμορφες
πέρα στις μαυρομάτες
που’χουν το μάτι σαν ελιά
το φρύδι σαν γαϊτάνι
Όσο γνωρίζω, στα νεότερα χρόνια δεν μαρτυρούνται σοβαρές συγκρούσεις μεταξύ τέτοιων ομάδων· στο γνωστό «κλέψιμο της νύφης», οι νέοι έρχονται στα χέρια, όχι όμως στα σοβαρά· η διάθεση παραμένει πάντα χαρμόσυνη· αφού γύριζαν σε όλα τα σπίτια, οι αράπηδες πετούσαν τις χαντζάρες τους στη στέγη της εκκλησιάς και η γιορτή τέλειωνε πάντα με γλέντι και χορό στο «μεσοχώρι.»
Το έθιμο συναντάται ακόμη στην Παλιουριά Γρεβενών ως πρωτοχρονιάτικη γιορτή με διάφορα «δρώμενα»: «Οι νέοι του χωριού μεταμφιέζονταν οι μισοί σε γυναίκες (μπούλες) και οι άλλοι μισοί σε τσολιάδες (καπεταναίοι). Στην παρέα ήταν απαραίτητο να υπάρχει η νοσοκόμα, ο παπάς και ο αλής. Ο παπάς φορούσε ράσο και καλυμαύκι. Συνήθως ντύνονταν παπάς ο Γιώργος Παλπάνης. Κρατούσε ένα κακαβούλι (δοχείο) με νερό και ένα κλωνάρι βασιλικό. Ράντιζε το πλήθος λέγοντας σόκιν ευλογίες. Ο αλής φορούσε μια κάπα, μαύριζε με κάρβουνο το πρόσωπο και στη μέση του κρεμούσε πολλά κουδούνια και χόρευε. Συνήθως αλής ντύνονταν ο Κώστας Ζιανός (Μαλέτσας).»
Όπως και αλλού, οι «αράπηδες» γύριζαν όλους τους δρόμους του χωριού χορεύοντας, τραγουδώντας και κάνοντας αστεία.: «Οι καπεταναίοι προσπαθούσαν να αρπάξουν τις μπούλες και να τις κάνουν δικές τους. Οι νοικοκυρές τους φίλευαν με χοιρινό κρέας, λουκάνικα, αλεύρι, λίγδα και κρασί. Τα δώρα τα συγκέντρωναν σε ένα σπίτι, έψηναν τα κρέατα, έφτιαχναν πίτες με το αλεύρι και την λίγδα και το βράδυ έτρωγαν, έπιναν και γλεντούσαν. Αργότερα που άνοιξε το πρώτο καφενείο οι ετοιμασίες γίνονταν σε κάποιο σπίτι αλλά το φαγοπότι και ο χορός στο καφενείο.»
Την παραμονή των Φώτων, στο Νεοχώρι Καρδίτσας, νέοι του χωριού φορώντας προβιές, περιδιαβαίνουν τα σπίτια, ευχόμενοι «καλή χρονιά» σε όσους συναντούν στο δρόμο: «Το «μπουλούκι» (ή μπλούκι, στην τοπική διάλεκτο) αποτελείται από τον γαμπρό, τη νύφη, τον παπά, το γιατρό, τον αγροφύλακα, τη γριά και τους αράπηδες (όλους τους ρόλους υποδύονται άντρες) που χρέος έχουν να προστατεύουν τη νύφη, για να μην την κλέψουν Ρογκατσιαραίοι από άλλο μπουλούκι. Αν, ωστόσο, δεν καταφέρουν να αποτρέψουν την αρπαγή, τότε θα πρέπει να βάλουν τα δυνατά τους και να πάρουν πίσω τη Νύφη κι ο κλέφτης να πληρώσει και να δηλώσει υποταγή.»
Τα πρόσωπα και τα σώματα όλων των Ρογκατσιαραίων είναι καλυμμένα με προβιές, ενώ στη μέση τους κρέμονται κουδούνια: «Το μπουλούκι συνοδεύεται πάντα από παραδοσιακή ορχήστρα, ενώ χαρακτηριστικός χορός είναι ο Ρογκατσιάρης. Στόχος είναι να περιδιαβούν όλα τα σπίτια του χωριού και να μαζέψουν όσα περισσότερα χρήματα μπορούν, τόσο για τη συντήρηση των φορεσιών, όσο και για το παραδοσιακό γλέντι που ακολουθεί, το βράδυ, ανήμερα των Θεοφανείων.»
Ο Κοζανίτης φιλόλογος Παναγιώτης Λιούφης σημειώνει: «Rogatiari. Ρογκατσάρια· υποδηλοί δε το έθος τούτο ακμή της κτηνοτροφίας.»· ατυχώς, ο Λιούφης δεν προτείνει ακριβή ετυμολογία της λέξης. Σχολιάζοντας ένα παλιό τοπωνύμιο της περιοχής («της Μπήλιως τα μνήματα») αναφέρει ότι πράγματι οι τάφοι ανήκαν σε δυό αδέλφια, γιους της Μπήλιως (Βασιλικής), οι οποίοι συμμετείχαν σε αντίθετες ομάδες κωδωνοφόρων· τα «μπουλούκια» συναντήθηκαν και συγκρούστηκαν μέχρι θανάτου, σύμφωνα με το άγριο έθιμο που επικρατούσε τους περασμένους αιώνες στην πόλη και τις γύρω περιοχές· σύμφωνα με τον ίδιο, και «κατά το έθιμο», την πρώτη μέρα του έτους, στην γιορτή των Θεοφανείων και του Βαπτιστή Ιωάννη του Προδρόμου, νεαροί άνδρες οργανωμένοι σε ομάδες (φατρίες) έδεναν μεγάλα κουδούνια από το στήθος μέχρι την πλάτη και χτυπώντας τα δυνατά μεταξύ τους πανηγύριζαν την επισημότητα των ημερών, πηγαίνοντας ως επισκέπτες στα σπίτια των κατοίκων (ιδίως στους εορτάζοντες) και τραγουδώντας άσματα επαινετικά για τον νοικοκύρη και τη γιορτή του. Αν δυό άντρες από διαφορετική ομάδα, ζωσμένοι με τα κουδούνια, συναντιούνταν κάπου, όφειλαν να παλέψουν μέχρι να σκοτωθεί ένας από αυτούς ή και οι δυό. Μνήματα πολλών που σκοτώθηκαν έτσι σώζονται ακόμη πολλά, ανάμεσα στα χωριά νότια της Κοζάνης. Τέτοια ήταν λοιπόν της Μπήλιως τα μνήματα (ή κάλλιον μνημόρια)· το όνομα μάλιστα υπάρχει και σήμερα μαζί με την παράδοση του γεγονότος. Ο Λιούφης γράφει στα 1920 περίπου, κι έζησε πριν την απελευθέρωση της Κοζάνης, πρόλαβε δηλαδή το έθιμο επί τουρκοκρατίας.
Ο Μηνάς Μαλούτας από τα Σέρβια αναφέρει επίσης τα «λογατσάρια» ως «πατριωτικό έθιμο» της περιοχής: «Οι Τούρκοι τα έβλεπον όλα αυτά και τα παρακολουθούσαν με βρασμό ψυχής, αλλά δεν αντέδρων και υπέμεναν το διήμερον μαρτύριον του εθίμου, το οποίον θα πρέπει να ήτο κατωχυρωμένον δι᾿ ειδικού προνομίου.»
Και παρακάτω: «Ένα έθιμον μεγάλου πατριωτικού περιεχομένου δια τα Σέρβια του καιρού εκείνου της Τουρκοκρατίας ήσαν τα «λογατσιάρια» και θα τα περιγράψομεν ως τα ενθυμούμεθα. Κατ᾿ έτος, την ημέραν της πρωτοχρονιάς, εορτήν του Αγίου Βασιλείου και την 6ην Ιανουαρίου, ημέραν των Θεοφανείων, όλοι σχεδόν οι νέοι των Σερβίων εντύνοντο με στολές ευζωνικές ή ανταρτικές, ήτοι φουστανέλλαν, ή μαντίαν, κάλτσες, καλτσοδέτες (βουδέτες), τσαρούχια, φέσι με μεγάλην φούνταν και ασημικά και ως συγκεντρωμέναι ομάδες, περιήρχοντο από πρωίας μέχρις εσπέρας τας οικίας των Ελλήνων κατοίκων και συγκέντρωναν εντός μεγάλων κυλινδρικών τενεκέδων κουμπαράδων, χρήματα δι΄αγαθοεργούς σκοπούς, ήτοι διά τας ανάγκας της Ελλήν. Χριστιανικής Κοινότητος, του ελλην. σχολείου κτλ.»
Όπως ήταν επόμενο, τέτοιες «αντάρτικες» εκδηλώσεις των Ελλήνων Χριστιανών ραγιάδων δεν καλάρεσαν στους κατακτητές· όλες οι εκδηλώσεις είχαν την έννοια της επίδειξης και συχνά οι πανηγυριστές οπλοφορούσαν· εξάλλου, στην ίδια περιοχή δρούσαν εκατοντάδες ανυπότακτοι κλέφτες και οι νέοι των Σερβίων τους είχαν ως πρότυπα: «Καθ᾿ ορισμένην ώραν έστηναν τον χορόν εις την πλατείαν της αγοράς της ελληνικής συνοικίας, μεταξύ των καταστημάτων Κοντοδίνα και Άγρου, όπου εκτός από το «γαϊτανάκι» οι νέοι ημίλλωντο να χορεύσουν διάφορους χορούς, εν οις την προέχουσαν θέσιν είχεν ο τσάμικος, ο οποίος εχορεύετο μετά μανίας από ευσταλείς νέους Σερβιώτας, εκδηλώνοντας, ούτω πώς, την πατριωτικήν των διάθεσιν η οποία έπαλλε τα στήθη των.»
Τα λεβέντικα γλέντια των Ρωμιών στην πλατεία της τουρκοκρατούμενης πόλης ήταν σκηνές από το επαναστατικό μέλλον: «Έβλεπε κανείς τότε εκεί νέους με φλογισμένα, από πατριωτικόν πυρετόν, μάτια, να σείουν τας φουστανέλλας των και να μεταφέρονται διά της φαντασίας των εις τα ελεύθερα κρυσφήγετα των ανυπότακτων ομοφύλων των και να μεταρσιούνται, ούτω πως, εις φανταστικούς ήρωας. Τότε ήκουε κανείς τους γέρους ν᾿ αναστενάζουν από καρδίας και να ψιθυρίζουν (όπως ηκούαμεν και ημείς τον πατέρα μας να λέγη): Ας έβλεπα τους Έλληνες στη μπουμπουλιά* και ας πέθνησκα.»
Πηγές
Λιούφης Παναγιώτης, Ιστορία της Κοζάνης, Αθήνα, 1920.
Μαλούτας Εμμ. Μηνάς, Τα Σέρβια. Ιστορική και λαογραφική επισκόπησις, Θεσσαλονίκη 1956.
*Η μπουμπουλιά ήτο ένα δέντρον στην κατηφοριά του κάστρου, ολίγον άνωθεν των Σερβίων.
http://www.paliouria.gr/page111.aspx
http://www.zougla.gr/greece/article/to-e8imo-rogatsaria-8a-anaviosi-sto-neoxori-karditsas
http://fos-kastoria.blogspot.gr/2012/01/6-8-1-2012.html
