«Χθες αγόρασα μια γιαπωνέζικη καρμανιόλα…», μου είπε ένας φίλος προ ημερών. Παλιός συμφοιτητής, τον θυμάμαι τόσα χρόνια να είναι υπόδειγμα ευγένειας, ψυχραιμίας και πραότητας. Οπότε, σκέφτηκα, τι το ήθελε το όργανο εκτέλεσης; Μόλις μου έδειξε περί τίνος επρόκειτο, συνειδητοποίησα ότι έχουμε κι εμείς τέτοια συσκευή στο γραφείο για να κόβουμε χαρτιά, αλλά δεν είχα ακούσει και ποτέ να τη χαρακτηρίζουν με αυτό το όνομα. Με αυτή λοιπόν την αφορμή σκέφτηκα να γράψω ένα σχετικό κείμενο, πάντα εμφορούμενος από τη μεταφορική σημασία λέξεων και φράσεων.

Η θεαματική πρόοδος της τεχνολογίας, με τον εξοβελισμό των χειρωνακτικών εργασιών και την αντίστοιχη εκμηχάνιση σχεδόν σε κάθε δραστηριότητα, έθεσε στο περιθώριο πληθώρα παραδοσιακών επαγγελμάτων, πολλά από τα οποία διασώζονται μόνο ως επίθετα (προφανώς η άσκηση τέχνης αφορούσε τους απώτατους συγγενείς).

Από την Πηνελόπη που ύφαινε και… ξε-ύφαινε προκειμένου να κερδίσει χρόνο για να αποφύγει να παντρευτεί κάποιον από τους μισητούς μνηστήρες μέχρι τον άρραφο χιτώνα του Χριστού και τον πλούσιο της παραβολής που «ἐνεδιδύσκετο πορφύραν καὶ βύσσον» (Λουκ. 16,19), αλλά και το «αδειανό πουκάμισο» του Σεφέρη, η Ιστορία και η γραμματεία μας είναι γεμάτη από παραδείγματα στα οποία το ράψιμο ενός ρούχου είναι μια διαδικασία με ισχυρούς συμβολισμούς.

Τα έντομα, ως μικροσκοπικά πλάσματα που ίπτανται, προκαλούν στον άνθρωπο δέος, και στις δύο σημασίες του: από τη μία θαυμασμό, ως σύμβολα ελευθερίας, αφού πετούν μακριά χωρίς να μπορείς να τα φτάσεις· από την άλλη φόβο, γιατί η ίδια τους αυτή η ευκινησία τα κάνει επικίνδυνα, όταν πλησιάζουν τον άνθρωπο απειλητικά.

Έχει συχνά επισημανθεί (με αφετηρία κυρίως το σπουδαίο βιβλίο των Lakoff και Johnson «Metaphors We Live By» [=«Μεταφορές με τις οποίες ζούμε»], 1980) ότι οι γλωσσικές μεταφορές, πολύ περισσότερο από απλοί ρητορικοί μηχανισμοί, είναι βασικοί τρόποι να κατανοούμε και να προσδιορίζουμε τον κόσμο. Κατά βάθος απηχούν μια παλαιότερη εποχή, αποθηκευμένη βαθιά στη συλλογική μνήμη της γλώσσας, κατά την οποία ο άνθρωπος κατανοούσε τον κόσμο λιγότερο με αφαιρετικό συλλογισμό και περισσότερο μέσω αναγωγής σε άλλα αντικείμενα, ιδιότητες, φαινόμενα, που του ήταν οικεία.

Η μετακίνηση πάντα ήταν μια από τις βασικότερες και πιο καθοριστικές για τον πολιτισμό δραστηριότητες του ανθρώπου. Επόμενο είναι ότι, διαχρονικά και διαγλωσσικά, όλα τα μέσα μετακίνησης, από τα πρώτα ζωήλατα είδη μέχρι τα υπερσύγχρονα σημερινά διαστημικά σκάφη, έδωσαν πλουσιότατο υλικό για γλωσσικές μεταφορές. Στην ελληνική κοινωνία αυτά έχουν έντονο συνδηλωτικό χαρακτήρα – αρκεί να σκεφτεί κανείς τι εικόνες φέρνει στον νου του η συμπεριφορά του Έλληνα οδηγού και πόσες μειωτικές εκφράσεις και χαρακτηρισμοί αποτελούν καθημερινό φαινόμενο στους δρόμους της χώρας, ιδίως των μεγαλουπόλεων.

Οι μεταφορές στη γλώσσα δεν είναι απλώς γλωσσικά μέσα για να εμπλουτίσουμε εκφραστικά τον λόγο μας, αλλά ο τρόπος να δώσουμε την κατάλληλη βιωματική ακρίβεια σε νοηματικό περιεχόμενο που θα ήταν σχεδόν επικοινωνιακά ρηχό, αν δηλωνόταν κυριολεκτικά. Δεν είναι τυχαίο ότι ο απλός, άτυπος, καθημερινός, εκφραστικός λόγος (σε αντίθεση με τον τυπικό, επίσημο και ακαδημαϊκό) είναι το προνομιακό πεδίο της μεταφοράς.

Μπορεί όλοι να γνωρίζουμε το «Ζ» του Ζορρό, όμως το τι σημαίνει ως σύμβολο των ρωσικών στρατευμάτων κατά την εισβολή στην Ουκρανία παραμένει μυστήριο, με τις θεωρίες να διαδέχονται η μία την άλλη. Εμείς θα μείνουμε στα καθ’ ημάς, στην αλφαβήτα, εξετάζοντας τα γράμματά της ως ξεχωριστές λέξεις, ή μάλλον ως λήμματα της κοινής νεοελληνικής γλώσσας.

Οι Έλληνες μερικές φορές μιλούν για τους αρχαίους και την αρχαία ελληνική γλώσσα και δεν βλέπουν πέρα από τη μύτη τους, δεν βλέπουν τον κόσμο μέσα στον οποίον ζουν, τη νέα ελληνική γλώσσα. Η νέα ελληνική γλώσσα έχει ενσωματώσει τις αρχαίες λέξεις και έχει δημιουργήσει εκατοντάδες καινούργιες λέξεις.

Με ένα λόγο η φιλοσοφία είναι ελληνική· είναι θυγατέρα της Πόλης· της δημοκρατικής Πόλης. Αν το δεχτούμε αυτό, μένει ακόμα να πούμε ότι η ελληνική γλώσσα δεν είναι μια αμετακίνητη ουσία και ότι, αν δούμε την φτιαξιά της, οι μεταβολές βαραίνουν γι’ αυτή όσο και οι μονιμότητες. Έτσι η Πόλις, που διαδέχεται επαναστατικά έναν «φεουδαρχικό μεσαίωνα», έχει τις ρίζες της σ’ ένα προηγούμενο παρελθόν, το οποίο σφραγίζουν οι προομηρικές βασιλείες και του οποίου τα ίχνη εμφανίζονται, μεταξύ άλλων, και στα πλατωνικά κείμενα. Γι’ αυτό η αθηναϊκή δημοκρατία -σημείο αναφοράς του Πλάτωνα και των αντιπάλων του Σοφιστών- είναι ένα πρόβλημα, όχι μια ουσία.