Ο ποιητής και πανεπιστημιακός Θεόδωρος Ορφανίδης (1817-1886)

Γράφει ο Κότσης Παναγιώτης

Α. Ο ποιητής Ορφανίδης

      Ένας από τους ελάσσονες εκπροσώπους της Ρομαντικής Σχολής των Αθηνών υπήρξε ο ποιητής Θεόδωρος Ορφανίδης. Ο Ορφανίδης γεννήθηκε το 1817 στην Σμύρνη, αλλά τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε στην Σύρο και την Τήνο. Πέθανε στην Αθήνα στις 5 Αυγούστου του 1886.

    Από νέος ασχολήθηκε με την ποίηση. Πιο αναλυτικά, η πρώτη του ποιητική συλλογή δημιουργήθηκε κατά την διετία 1836-1837, υπό τον τίτλο «Μένιππος».[1] Μέσα από την ποιητική αυτή συλλογή και, παρά τον αντιφαναριωτισμό του, επιχείρησε να μιμηθεί τον Αλέξανδρο Σούτσο, χωρίς όμως σημαντικά αποτελέσματα[2]. Η σατιρική τάση του Ορφανίδη συνεχίστηκε και σε ποιήματα, τα οποία δημοσιεύθηκαν το 1840 στο περιοδικό «Τοξότης». Στόχος του ήταν οι Βαυαροί και οι αυλοκόλακές τους[3].

    Η σατιρική ποίηση των Σούτσου και Ορφανίδη στηλίτευε τα κακώς κείμενα της οθωνικής εποχής. Για να απαλλαγεί το νεότευκτο κράτος από έναν ενοχλητικό κριτή των πραγμάτων, ο αρχηγός του «γαλλικού» κόμματος, Ιωάννης Κωλέττης, έστειλε τον Ορφανίδη στο Παρίσι, το 1844. Στην γαλλική πρωτεύουσα, ο Ορφανίδης σπούδασε Βοτανική, έχοντας λάβει κρατική υποτροφία και, παρέμεινε ως το 1850.

     Φυσικά, μετά την παλιννόστησή του Ορφανίδη, η επιστημονική δραστηριότητά του δεν τον εμπόδισε από το να γράφει. Κατά την περίοδο εκείνη, η ποίησή του γίνεται περισσότερο επικολυρική. Από την επικολυρική ποίηση του Ορφανίδη ξεχωρίζουν τα ποιήματα «Ο άπατρις», «Η πόλις των Αθηνών», «Χίος Δούλη» και «Άννα και Φλώρος ή ο πύργος της πέτρας»[4]. Στον πρόλογο του έργου «Χίος Δούλη» εξηγεί το λόγο, για τον οποίο στράφηκε προς την επικολυρική ποίηση, εμπνευσμένη από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα: «Απολιπών πρό δεκαπενταετίας το στάδιον των πολιτικών διαπληκτισμών, δύο θεότητας λατρεύω μόνον. Είτε ως ερημίτης έγκλειστος εν τη οικία μου μένων, είτε τα υψηλά της πατρίδος μας και ένδοξα όρη περιηγούμενος- την Βοτανικήν επιστήμην και την ποίησιν». Ολοκληρώνοντας, στίχοι του Ορφανίδη, κατά την περίοδο εκείνη, δημοσιεύθηκαν στο φιλολογικό περιοδικό «Πανδώρα».

    Το πιο αξιόλογο έργο της ποιητικής παραγωγής του Ορφανίδη είναι το σατιρικό ποίημα «Τίρι- Λίρι ή το κυνηγέσιον εν νήσω Σύρω», το οποίο δημοσιεύθηκε το 1858 και, αποτελείται από επτά τμήματα. Ο παράξενος αυτός τίτλος δηλώνει κάτι σαν παιχνίδι ή φλυαρίες δίχως νόημα. Οι 3.000 στίχοι του είναι πλαδαροί και ατιμέλητοι, αλλά η σατιρική διάθεση είναι εμφανέστατη[5]. Παράδειγμα σατιρικής διάθεσης υπάρχει στο δεύτερο μέρος, όπου στηλιτεύονται χαρακτηριστικά των σύγχρονων Ελλήνων. Διαβάζουμε: «Αν είναι πολυπράγμονες οι άνθρωποι συνήθως/ είν’ έτι πολυπράγμονες οι Έλληνες το πλήθος/ αφήνει τας ιδίας πολλάκις ασχολίας/ και χάνεται με των αργών τας ματαιολογίας./ “Τι γίνεται εις το Περού;” “Τι κάμνουν εις την Κίναν;”/ πολλάκις ερωτά, εν ώ χορεύει από πείναν».

     Παρατίθεται ένα δεύτερο απόσπασμα, από το πέμπτο μέρος: «Δασκάλους δε αποκαλώ συλλήβδην και αθρόα/ τα δίποδα, κακεντρεχή, γνωστά χερσαία ζώα/ τα εκμυζώντα μ’ ηδονήν λεξίδια και φράσεις/ τα νομιζόμενα κοινώς μεστά σοφίας πάσης/ διότι με αναίδειαν λαλούσι περί πάντων/ θαυμάζοντα και μόνα των την πολυμάθειάν των./ Οπόταν κούφος δάσκαλος θηρεύση λέξην μίαν/ την εκφωνεί βαρύφθογγων εν μέσω των τριόδων/ και τόσον η κουφότης του ογκούται και ανεβαίνει/ όσον αυτή είν’ άχρηστος και εσκωριασμένη {…}».

     Επιπλέον, το υπό μελέτη πρόσωπο βραβεύθηκε σε ποιητικούς διαγωνισμούς ενώ, υπήρξε και ο ίδιος μέλος σε επιτροπές κρίσης των ποιητικών διαγωνισμών[6]. Στους ποιητικούς διαγωνισμούς, βασικός αντίπαλος του Ορφανίδη ήταν ο Γεώργιος Ζαλοκώστας, ο ποιητής «που έζησε και τελεύτησε φέρων την στολήν του αξιωματικού». Ο Ζαλοκώστας, αν και θαύμαζε τον Σολωμό, έγραψε ποίηση και στην δημοτική και στην καθαρεύουσα. Ο ανταγωνισμός των δύο ποιητών για τα βραβεία σταμάτησε το 1858, με το θάνατο του Ζαλοκώστα.

     Παράλληλα, ο Ορφανίδης ανέπτυξε και μεταφραστική δραστηριότητα. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα υπήρξε η κωμωδία του Μολιέρου «Γιατρός με το στανιό», την οποία εξέδωσε το 1863 με τον τίτλο «Ακούσιος ιατρός». Εκτός από τις μεταφράσεις, ο υπό εξέταση ποιητής πρωτοστάτησε σε μία κίνηση, η οποία απέβλεπε στην δημιουργία νεοελληνικού θεάτρου.

     Εν τέλει, ο Ορφανίδης είναι ο μοναδικός ποιητής, του οποίου τα έργα του σε μετάφραση υπερτερούν του πρωτοτύπου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η άποψη ενός Ιταλού μεταφραστή του ποιήματος «Άγιος Μηνάς». Ο μεταφραστής αυτός θαύμασε το ποίημα του Ορφανίδη, λέγοντας ότι ο ποιητής αυτός απαρνήθηκε την «μνημειώδη λογοτεχνία» και, να σταθεί πλάϊ στον Byron και τον Goethe[7].  Σύμφωνα με την άποψη του ανώνυμου Ιταλού μεταφραστή, ο Ορφανίδης «κατορθώνει να δώσει μία δακρύβρεχτη εικόνα των όσων είχαν υποφέρει οι κάτοικοι της Χίου στον άνισο αγώνα τους να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό».

     Τα άπαντα του Ορφανίδη συγκεντρώθηκαν στην Λογοτεχνική Βιβλιοθήκη Φέξη μετά τον θάνατό του και, συγκεκριμένα, το 1915. Ο βιογραφικός πρόλογος αποδίδεται στον Ι. Ζερβό και, εκτός από το «Τίρι- Λίρι», δημοσιεύθηκαν τα ποιήματα «Μένιππος», «Άννα και Φλώρος ή ο πύργος της πέτρας» και «Χίος δούλη».

     O Θεόδωρος Ορφανίδης, αναντίρρητα, υπήρξε ένας από τους πρώτους- χρονολογικά- ποιητές της ελεύθερης Ελλάδος. Καλλιέργησε και την επικολυρική και την σατιρική ποίηση ενώ, κατά την διάρκεια της πορείας του στην ποίηση, βραβεύθηκε κατ’ εξακολούθησιν. Βέβαια, η σύγχρονη κριτική αναφέρει ότι η σάτιρα του Ορφανίδη είναι- σε γενικές γραμμές- αμελητέα και, παρουσιάζει ενδιαφέρον μόνο για το πάθος του κατά των Βαυαρών και της ελληνικής γραφειοκρατίας. Ολοκληρώνοντας, η κακής ποιότητας ευθυμογραφία οφείλεται- εν πολλοίς- σε ποιητές, όπως ο Ορφανίδης.

Β. Ο βοτανολόγος Ορφανίδης

     Το 1850, ο βιογραφούμενός μας επέστρεψε στην Ελλάδα και, διορίστηκε έκτακτος καθηγητής της Βοτανικής στο «Οθώνειο» πανεπιστήμιο. Το 1854 εξελέγη τακτικός καθηγητής και, η ακαδημαϊκή του πορεία πρέπει να χαρακτηριστεί ως εντυπωσιακή. Ο λόγος έγκειται στο γεγονός ότι, κατά την διετία 1867-1868, διετέλεσε πρύτανης του πανεπιστημίου[8].

     Ο Ορφανίδης ως ερευνητής υπήρξε αρκετά φιλόπονος. Πιο αναλυτικά, ταξίδεψε στο μικρό νεοπαγές κράτος, αλλά και στις αλύτρωτες περιοχές, με δικά του έξοδα. Στη διάρκεια των ταξιδιών του, ανακάλυψε πενήντα νέα είδη φυτών, τα οποία ήταν άγνωστα στην βοτανολογία της εποχής. Ακόμη, ο Ορφανίδης διαπίστωσε την ύπαρξη είκοσι παραλλαγών σε διάφορα φυτά. Οι παραλλαγές αυτές επίσης ήταν άγνωστες στους βοτανολόγους της εποχής του. Τα προαναφερθέντα πορίσματα συμπεριλήφθηκαν στο έργο του διάσημου Ελβετού βοτανολόγου, Edmond Bouassier, υπό τον τίτλο «Διαγνώσεις νέων φυτών της ανατολής», το οποίο κυκλοφόρησε το 1867[9].  Το σύγγραμμα αυτό καθιέρωσε τον Θεόδωρο Ορφανίδη ως έγκριτο επιστήμονα και, η φήμη του εξαπλώθηκε πέρα από τα στενά όρια του μικρού βασιλείου.

     Άλλα έργα του Ορφανίδη, τα οποία είναι συνυφασμένα με τον κλάδο της Βοτανικής, είναι τα ακόλουθα: «Απεξηραμένη ελληνική χλωρίς», του 1852 και «Περί της αυτοφυούς ελληνικής βλάστησης», το οποίο δημοσιεύθηκε το 1868.  Εκτός από το συγγραφικό του έργο, ο Ορφανίδης κατάρτισε μία πλούσια συλλογή από αποξηραμένα φυτά, ελληνικά και ξένα. Επίσης, κατέγραψε 150 είδη από ξύλα δέντρων και θάμνους. Οι συλλογές αυτές αγοράστηκαν από τον Έλληνα επιχειρηματία, Θεόδωρο Ροδοκανάκη, στην Οδησσό, αντί του ποσού των 50.000 δραχμών και, σύντομα, δόθηκαν ως δωρεά στο Πανεπιστήμιο[10]. Επιπροσθέτως, θα αποτελούσε παράλειψη αν δεν αναφέραμε το όψιμο έργο του Ορφανίδη, με τίτλο “Catalogus systematicus herbari florentiae”. Το έργο αυτό κυκλοφόρησε το 1877.

     Με την ιδιότητα του εφόρου του Δημόσιου δενδροκομείου, στο Βοτανικό, ο Ορφανίδης εισήγαγε στην Ελλάδα πολλά καλλωπιστικά φυτά, όπως για παράδειγμα την μανδρεβίλλα και το χειμώνανθο. Με τον τρόπο αυτό, συνέβαλε στην δημιουργία των πρώτων πυρήνων πρασίνου στην αναδημιουργούμενη Αθήνα. Ακόμη, χάρη στις γνώσεις του και την πείρα του, είχε σημαντική συμβολή στην φύτευση του εθνικού κήπου. Συν τοις άλλοις, περίφημος υπήρξε και ο κήπος, τον οποίο είχε δημιουργήσει γύρω από την έπαυλή του, κοντά στο χώρο, στον οποίο βρίσκεται η είσοδος του Ζαππείου. Κλείνοντας, από το 1872 ως το 1876 διηύθυνε το περιοδικό «Γεωπονικά», στο οποίο δημοσίευε άρθρα για τα καλλωπιστικά φυτά[11]. Τα άρθρα αυτά θα μπορούσαν να δημοσιευθούν ακόμη και στην εποχή μας, χωρίς να υποστούν συμπληρώσεις ή αλλοιώσεις.

    Συνοψίζοντας, ο Θεόδωρος Ορφανίδης έθεσε στην Ελλάδα τις βάσεις της βοτανικής ως επιστήμης. Επίσης, σημαντική υπήρξε η συμβολή του στην ονοματολογία πολλών ελληνικών βοτάνων. Τέλος, κατήρτισε μία αξιοπρόσεκτη συλλογή φυτών, ελληνικών και ξένων, η οποία περιήλθε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δρόσου, Δ. (1959) «Ορφανίδης, Θεόδωρος» στην Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. ΙΘ΄, Αθήνα: Π. Δρανδάκης, σελ. 122-123

Κορνήλιου, Μ. (1993) «Ορφανίδης, Θεόδωρος» στην εγκυκλοπαίδεια  Πάπυρος- Λαρούς Britannica, τ. 47, Αθήνα: Πάπυρος, σελ. 182-184.

Μερακλή, Μ. (1986) Η ελληνική ποίηση: Φαναριώτες, Εποχή Παλαμά Μεταπαλαμικοί,  τ. 2, Αθήνα: Σοκόλης, σελ. 119

Μουλλά, Π. (1978) «Η λογοτεχνία από τον Αγώνα ως την γενιά του 1880» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 494-512

Πολίτη, Λ. (1983) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: ΜΙΕΤ

Συντακτική ομάδα (1977) «Ορφανίδης» στο Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ήλιος, τ. 17, Αθήνα: Ι. Δ. Πασσάς, σελ. 175

Συντακτική ομάδα (1996) «Ορφανίδης, Θεόδωρος» στην εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, τ. 26, Αθήνα: Τεγόπουλος- Μανιατέας, σελ. 36

Συντακτική ομάδα (2011) «Ορφανίδης, Θεόδωρος» στην Βιογραφική εγκυκλοπαίδεια του νέου ελληνισμού, τ. 2, Αθήνα: Μέτρον, σελ. 653

Vitti, M. (1980) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Οδυσσέας

[1]) Βλ και Μερακλή, Μ. (1986) Η ελληνική ποίηση: Φαναριώτες, Εποχή Παλαμά Μεταπαλαμικοί , τ. 2, Αθήνα: Σοκόλης, σελ. 119.

[2]) Βλ και Μουλλά, Π. (1978) «Η λογοτεχνία από τον Αγώνα ως την γενιά του 1880» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 506.

[3]) Βλ και συντακτική ομάδα (1996) «Ορφανίδης, Θεόδωρος» στην εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, τ. 26, Αθήνα: Τεγόπουλος- Μανιατέας, σελ. 36.

[4]) Βλ και συντακτική ομάδα (2011) «Ορφανίδης, Θεόδωρος» στην Βιογραφική εγκυκλοπαίδεια του νέου ελληνισμού, τ. 2, Αθήνα: Μέτρον, σελ. 653.

[5]) Βλ και Πολίτη, Λ. (1983) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: ΜΙΕΤ, σελ. 175-176.

[6]) Βλ και Κορνήλιου, Μ. (1993) «Ορφανίδης, Θεόδωρος» στην εγκυκλοπαίδεια  Πάπυρος- Λαρούς Britannica, τ. 47, Αθήνα: Πάπυρος, σελ. 183

[7]) Βλ και Vitti, M. (1980) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Οδυσσέας, σελ. 193.  

[8]) Βλ και Δρόσου, Δ. (1959) «Ορφανίδης, Θεόδωρος» στην Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. ΙΘ΄, Αθήνα: Π. Δρανδάκης, σελ. 122

[9]) Ό.π., σελ. 122-123.

[10]) Βλ και συντακτική ομάδα (1977) «Ορφανίδης» στο Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ήλιος, τ. 17, Αθήνα: Ι. Δ. Πασσάς, σελ. 175.

[11]) Βλ και Κορνήλιου, Μ., ό.π, σελ. 183