Η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη
Γράφει ο Κότσης Παναγιώτης
Α. Ο βίος του Παπαδιαμάντη
Μία από τις σημαντικότερες μορφές της νεοελληνικής γραμματείας αποτελεί ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, γνωστός και με τις ονομασίες «κοσμοκαλόγερος» και «άγιος των ελληνικών γραμμάτων». Γεννήθηκε το 1851 στην Σκιάθο. Γιος ενός ιερέα και μίας ξεπεσμένης αριστοκράτισσας, πέρασε δύσκολα παιδικά χρόνια, γεμάτα από στερήσεις. Ο νεαρός Αλέξανδρος υπήρξε, για πολλά χρόνια, βοηθός του πατέρα του στις εργασίες της εκκλησίας. Μετά από μία βασανισμένη εφηβεία, το 1873 εγγράφεται στην Δ΄ Τάξη του Βαρβακείου, όπως αναφέρει το αυτοβιογραφικό του σημείωμα. Την επόμενη χρονιά, ξεκινά σπουδές στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, τις οποίες, όμως, εγκατέλειψε σύντομα[1].
Για να εξασφαλίσει τα προς το ζην, ο «άγιος» των γραμμάτων μας εργαζόταν ως μεταφραστής και δημοσιογράφος. Αναλυτικά, μετέφρασε πολλά μυθιστορήματα ξένων συγγραφέων. Επίσης, το ταξίδι του βιογραφουμένου μας στην αθηναϊκή δημοσιογραφία ξεκίνησε χάρη στον Βλάση Γαβριηλίδη, ο οποίος τον προσέλαβε αρθρογράφο στην εφημερίδα «Ακρόπολι». Την εποχή εκείνη, ο Παπαδιαμάντης δημοσίευσε, υπό μορφή επιφυλλίδας, τα μυθιστορήματα «Έμποροι των Εθνών» και «Γυφτοπούλα». Τα έργα αυτά, αν και ο ρομαντισμός είχε ξεφτίσει, μπορούν να χαρακτηριστούν ως όψιμες εκφάνσεις του[2]. Ακόμη, η εργασία του στην «Εφημερίδα» του Κορομηλά βελτίωσε τα οικονομικά του. Εκτός από την εργασία του, η καθημερινότητά του ήταν διαιρεμένη μεταξύ του θείου στοιχείου και του λαού.
Παρά την σκληρή εργασία του στο απαιτητικό πεδίο του αθηναϊκού Τύπου, ο Παπαδιαμάντης ήταν πάντα φτωχός. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι, το 1902, γύρισε για ένα διάστημα στην Σκιάθο. Όμως, αδυνατούσε να γυρίσει στην πρωτεύουσα, για οικονομικούς λόγους. Όμως, οι δυσκολίες αυτές άνοιξαν ένα νέο κεφάλαιο στην λογοτεχνική του παραγωγή. Η τέχνη του διακρίνεται για την ψυχογράφηση των ηρώων και μία πικρή ειρωνεία στην παρουσίαση ανθρώπινων περιστατικών και καταστάσεων.
Το 1908, ο «κοσμοκαλόγερος» της ελληνικής λογοτεχνίας γυρίζει οριστικά στο γενέθλιο νησί του. Εκεί, τον βρίσκει ο θάνατος, στις 3 Ιανουαρίου 1911. Ο Παπαδιαμάντης ήταν 60 ετών. Λίγο πριν το θάνατό του, η Πολιτεία τον είχε τιμήσει με το παράσημο του «Σταυρού του Σωτήρος».
Τέλος, μπορούμε να προβούμε σε μία συνολική αποτίμηση για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Αρχικά, η ζωή στην Αθήνα δεν αλλοίωσε τις ιδέες του. Ακόμη, αρνήθηκε την συμβατικότητα. Πιο αναλυτικά, παρέμεινε έξω από την εποχή του, χωρίς να επηρεαστεί ή να επηρεάσει κάποιον άλλο. Συνοπτικά, παρέμεινε ολομόναχος στην ζωή και στην τεχνική γραφής του.
Β. Χαρακτηριστικά του έργου του
Β1. Η αλλαγή του 1880
Από το λυκόφως της δεκαετίας του 1870, η ανάγκη μίας ήρεμης πορείας επιβάλλεται από την δομή, την μορφή και το στάδιο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Η αστική πραγματικότητα προβάλλει σε μία περίοδο, κατά την οποία οι δυνατότητες ανάπτυξης του δευτερογενούς τομέα, η παλιννόστηση πλούσιων ομογενών και, η προσάρτηση της Θεσσαλίας στο ελληνικό βασίλειο δημιουργούν ελπίδες για ένα πολύ καλύτερο μέλλον. Από την εποχή εκείνη, κυρίαρχος γίνεται ο δικομματισμός. Αναλυτικότερα, τα κόμματα των Χαρίλαου Τρικούπη και Θεόδωρου Δηλιγιάννη εναλλάσσονται στην εξουσία. Τέλος, κατά την εποχή εκείνη, το χιμαιρικό όραμα της Μεγάλης Ιδέας είχε παγιωθεί σε όλα τα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας[3].
Οι φορείς της αλλαγής προέρχονται από τον Τύπο. Συγκεκριμένα, οι φορείς αυτοί είναι οι προοδευτικοί δημοσιογράφοι Βλάσης Γαβριηλίδης και Κλεάνθης Τριαντάφυλλος, οι οποίοι εκδίδουν τα έντυπα «Ραμπαγάς» και το σατιρικού περιεχομένου «Μη χάνεσαι». Συνέχεια του «Μη χάνεσαι» αποτελεί η εφημερίδα «Ακρόπολις», η οποία εκδόθηκε για πρώτη φορά το φθινόπωρο του 1883 και, υποστήριζε την πολιτική του Χ. Τρικούπη.[4]
Στην νεοελληνική γραμματεία, η στροφή αυτή εκδηλώθηκε με το νεανικό έργο του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου (Jean Moreas), «Τρυγόναι και έχιδναι», το 1878[5]. Με την συλλογή αυτή, «αποχαιρετούσε κάτι που έσβηνε»[6]. Βέβαια, η επίσημη έναρξη της νέας ποίησης έρχεται το 1880, όταν και εκδίδονται οι «Στίχοι», του Νίκου Καμπά και «Οι ιστοί αράχνης», του Γεωργίου Δροσίνη.
Β2. Ο Παπαδιαμάντης στην ηθογραφία
Η μεταβολή του 1880 επέδρασε και στην πεζογραφία. Αναλυτικά, το ιστορικό μυθιστόρημα εγκαταλείφθηκε και, την θέση του έλαβε το σύντομο διήγημα και, ιδιαίτερα, αυτό, που συνηθίζουμε να ονομάζουμε «ηθογραφικό». Με τον όρο «ηθογραφικό διήγημα» εννοούμε το διήγημα, το οποίο αναπαριστά την ζωή στην ύπαιθρο, με τους χωρικούς[7]. Ωστόσο, ορισμένες φορές, το είδος αυτό προβάλλει την σκληρή όψη της καθημερινότητας.
Η ιστορία του ηθογραφικού διηγήματος στα ελληνικά γράμματα ξεκινά το 1883. Σαφέστερα, το σημαντικό περιοδικό «Εστία» προκηρύσσει διαγωνισμό «προς συγγραφήν ελληνικού διηγήματος». Στον διαγωνισμό αυτό, βραβεύεται η «Χρυσούλα», του Γεωργίου Δροσίνη.
Βασικός εκπρόσωπος του ηθογραφικού διηγήματος είναι και ο πρωταγωνιστής μας, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη ξεπερνούν τα 200. Βέβαια, δεν είναι όλα αξιόλογα. Τα επιτυχημένα διηγήματα προέρχονται από την νοσταλγία του «κοσμοκαλόγερου» της νεοελληνικής γραμματείας μας για το νησί του, την Σκιάθο. Η νοσταλγία αποτελεί το βασικό στοιχείο στα έργα του. Με άλλα λόγια, είναι η δύναμη και η αδυναμία του.
Στο έργο του Παπαδιαμάντη, τα αυτοβιογραφικά στοιχεία έχουν μία περίοπτη θέση. Το έργο αυτό δονείται από έναν βαθύτερο ανθρωπισμό, πληγωμένο από την ζωή. Καταφύγια αποτελούν το άρωμα του βυζαντινού μέλους και το κάλλος της φύσης. Στο έργο του Παπαδιαμάντη, η φύση κατέχει πρωτεύουσα θέση, διότι καθίσταται αντικείμενο μίας φετιχιστικής λατρείας. Ακόμη, ο Παπαδιαμάντης έχει συλλάβει μερικά από τα όχι και τόσο ευκολοσύλληπτα χαρακτηριστικά των νεοελλήνων, προβαίνοντας στην καλλιέργεια του φαινομένου, το οποίο συνηθίζουμε να ονομάζουμε «νεοελληνική λαϊκή μυθολογία». Τα χρόνια στο γενέθλιο νησί, ο σύνδεσμός του με το εκκλησιαστικό περιβάλλον, ο απόκοσμος βίος του στην Αθήνα και οι συντροφιές με τους ταπεινούς, δίνουν μία εγκυρότητα στις αποτυπώσεις του, στοιχείο το οποίο οδηγεί μακρύτερα από την ηθογραφική ή λαογραφική διάσταση. Και το στοιχείο αυτό οδήγησε στην απόκτηση θαυμαστών του έργου του.
Στον αντίποδα, η αρνητική κριτική μίλησε για χαλαρή σύνθεση των διηγημάτων του, απουσία σχεδίου και ένδεια καλλιτεχνικής βούλησης[8]. Ωστόσο, η έλλειψη συνθέσεως δεν αποτελεί μειονέκτημα. Αντίθετα, πηγάζει από τον χαρακτήρα της νοσταλγίας και του ρεμβασμού.
Ως προς την γλώσσα, ο Παπαδιαμάντης έμεινε πιστός στην καθαρεύουσα[9]. Η καθαρεύουσα δεν είναι επιλογή. Πρόκειται για το ζωντανό όργανο της βυζαντινής παράδοσης, την οποία δεν είναι δυνατό να απαρνηθεί. Αντίθετα, την διατηρεί μαζί με την ουσία της Ορθοδοξίας και το σύνολο των θεσμών, στους οποίους στηρίζεται- εν πολλοίς- ο ελληνικός πολιτισμός. Χάρη στους θεσμούς του, ο ελληνικός πολιτισμός έχει την δυνατότητα να ξεφύγει από την παρακμή, η οποία προέρχεται από την Δύση.
Στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, η γλώσσα είναι μικτή. Ακριβέστερα, στα αφηγηματικά μέρη κυριαρχεί η καθαρεύουσα, αλλά, πολλές φορές, η αφήγηση διακόπτεται από μονολόγους ή διαλόγους. Ο αφηγητής δίνει τον λόγο στα πρόσωπα, προβαίνοντας στην κίνηση, την οποία ονομάζουμε «μίμησις»[10]. Τα πρόσωπα μιλούν στην δημοτική, η οποία είναι εμποτισμένη με το σκιαθίτικο ιδίωμα.
Γ. Η «Φόνισσα»
Ένα από τα γνωστότερα έργα του Παπαδιαμάντη αποτελεί το μυθιστόρημα «Η Φόνισσα», το οποίο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1903, στο περιοδικό «Παναθήναια». Η υπόθεση διαδραματίζεται στην Σκιάθο. Πρωταγωνίστρια είναι η ηλικιωμένη Χαδούλα ή Φραγκογιαννού, η οποία συνειδητοποιεί ότι η γυναίκα είναι προορισμένη από την φύση της να έχει το ρόλο της σκλάβας. Πιο αναλυτικά, αρχικά είναι σκλάβα των γονιών της, ως ανύπαντρη. Έπειτα, ως παντρεμένη είναι σκλάβα του συζύγου της αλλά και των παιδιών της. Στο τέλος της ζωής της, κάθε γυναίκα υποχρεούται να είναι σκλάβα στα παιδιά των παιδιών της[11].
Μετά από την συνειδητοποίηση αυτή, η Φραγκογιαννού αποφασίζει να δολοφονεί τα μικρά κορίτσια της περιοχής, διότι θεωρούσε ότι θα τα έσωζε από τα βάσανα, τα οποία, αναπότρεπτα, τα περιμένουν. Έχοντας κυριευθεί από την ιδέα αυτή, διαπράττει μία σειρά από φόνους. Στο τέλος του έργου, κυνηγημένη από τις αρχές, θα πνιγεί στην θάλασσα, την ώρα που ζητά καταφύγιο σε μία εκκλησία, η οποία βρίσκεται εκεί κοντά.
Η τρέλα αυτή της ηλικιωμένης φόνισσας παρουσιάζεται με τέτοιον τρόπο, που να προκαλεί απέχθεια στον αναγνώστη. Βέβαια, ο Παπαδιαμάντης καταγγέλλει την κοινωνική αδικία, την ρίζα κάθε κακού. Η φόνισσα πρέπει να τιμωρηθεί, λόγω αξιόποινων πράξεων. Όμως, όλη της η ζωή υπήρξε μία κόλαση. Ποιοι είναι αρμόδιοι να την κρίνουν; Δύσκολη η απάντηση… Η αμηχανία του συγγραφέα εκφράζεται στο τέλος του υπό εξέταση πονήματος, όπου κορυφώνεται ο παραλογισμός. Αναλυτικά, η Φραγκογιαννού, την στιγμή κατά την οποία επισφραγίζεται η διανοητική της σύγχυση, τρέχει για να σωθεί.
Η ηλικιωμένη φόνισσα είναι κατασκεύασμα νατουραλισμού. Η βλάσφημη μορφή της, επειδή ανακατεύει Τον Θεό στα εγκλήματά της και η νοοτροπία της καθιστούν φανερή την επιρροή από τον Ντοστογιέφσκυ[12]. Οι κολασμένοι ήρωες του Παπαδιαμάντη δεν αποτελούν μέρος της ανθρώπινης αντίληψης στο στάδιο της μίας διάστασης. Αντίθετα, δεν γίνεται γνωστή η ακριβής κοινωνική τοποθέτηση. Η αοριστία αυτή καθιστά μυστηριώδη, αλλά και γοητευτικά τα πρόσωπά του. Επιπλέον, παρατηρούμε ότι το παρελθόν μπορεί να ασκήσει ισχυρές επιδράσεις στην ζωή ενός ατόμου. Συνεπώς, ο Παπαδιαμάντης δεν αναδεικνύεται μόνο σε κορυφαίο πεζογράφο, αλλά και σε έναν εξαιρετικό ψυχογράφο[13].
Τέλος, η διαδρομή, την οποία ακολουθεί η Φραγκογιαννού, θυμίζει εν πολλοίς την πορεία ψυχοεγκληματικών μορφών της σύγχρονης εποχής, η οποία καθιστά επιτακτική την ανάγκη επούλωσης των ακανθωδών προβλημάτων. Φυσικά, επιταγή των καιρών μας αποτελεί και η βελτίωση των συνθηκών ζωής, οι οποίες κάνουν την ζωή ορισμένων ανθρώπων εξαιρετικά δύσκολη. Άρα, τα μηνύματα του έργου είναι πολύ δυνατά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αντωνοπούλου, Χ. (1999) «Μια ψυχοκοινωνιολογική προσέγγιση της Φόνισσας (Α. Παπαδιαμάντης)» στο Η Κοινωνική Διάσταση του Έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Αθήνα: Οδυσσέας, σελ. 26-31.
Αρώνη- Τσίχλη, Κ. (2005) Αγροτικό ζήτημα και αγροτικό κίνημα. Θεσσαλία 1881-1923, Αθήνα: Παπαζήσης.
Βακαλόπουλου, Α. (1988) Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, Θεσσαλονίκη: Βάνιας
Δημαρά, Κ.Θ. (1979) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Κάκτος
Κοκκόλη, Ξ. (1995) Για την «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη δύο μελετήματα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Μουλλά, Π. (1976) Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος, Θεσσαλονίκη: Βάνιας
Μουλλά, Π. (1978) «Η πεζογραφία 1883-1881» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 510-511
Μπαλάσκα, Κ. (2001) Ανάγνωση λογοτεχνίας. Μελετήματα. Αθήνα: Σαββάλας
Παλαμά, Κ. (1905) Άπαντα, τ. Γ΄, Αθήνα: Βαλέττας
Πολίτη, Λ. (1983) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: ΜΙΕΤ
Σκαμνάκη, Α. (2020) Πολιτική εξουσία και ΜΜΕ στην σύγχρονη Ελλάδα (1821-1940), Θεσσαλονίκη: Ζυγός.
Συντακτική ομάδα «Παπαδιαμαντόπουλος, Ιωάννης» στην εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, τ. 27 (1996), σελ. 45
Vitti, M. (1980) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Οδυσσέας
[1]) Βλ και Μουλλά, Π. (1976) Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος, Θεσσαλονίκη: Βάνιας
[2]) Βλ και Μουλλά, Π. (1978) «Η πεζογραφία 1883-1881» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, σελ. 510-511.
[3]) Βλ και Αρώνη- Τσίχλη, Κ. (2005) Αγροτικό ζήτημα και αγροτικό κίνημα. Θεσσαλία 1881-1923, Αθήνα: Παπαζήσης.
[4]) Βλ και Σκαμνάκη, Α. (2020) Πολιτική εξουσία και ΜΜΕ στην σύγχρονη Ελλάδα (1821-1940), Θεσσαλονίκη: Ζυγός.
[5]) Βλ και λήμμα σύνταξης «Παπαδιαμαντόπουλος, Ιωάννης» στην εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή, τ. 27 (1996), σελ. 45
[6] Βλ και Παλαμά, Κ. (1905) Άπαντα, τ. Γ΄, Αθήνα: Βαλέττας.
[7]) Βλ και Πολίτη, Λ. (1983) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: ΜΙΕΤ.
[8]) Βλ και Δημαρά, Κ.Θ. (1979) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Κάκτος
[9]) Βλ και Βακαλόπουλου, Α. (1988) Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, Θεσσαλονίκη: Βάνιας
[10]) Βλ και Μπαλάσκα, Κ. (2001) Ανάγνωση λογοτεχνίας. Μελετήματα. Αθήνα: Σαββάλας.
[11]) Βλ και Vitti, M. (1980) Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα: Οδυσσέας
[12]) Βλ και Κοκκόλη, Ξ. (1995) Για την «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη δύο μελετήματα, Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
[13]) Βλ και Αντωνοπούλου, Χ. (1999) «Μια ψυχοκοινωνιολογική προσέγγιση της Φόνισσας (Α. Παπαδιαμάντης)» στο Η Κοινωνική Διάσταση του Έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Αθήνα: Οδυσσέας, σελ. 28.
