Αριστοτέλης: Η γέννηση της «πόλης»
Μτφρ. Π. Λεκατσάς. [1939] χ.χ. Αριστοτέλης. Πολιτικά. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Ι–ΙΙ. Αθήνα: Ζαχαρόπουλος.
[1252a]Επειδή, όπως βλέπομεν, πάσα πόλις είναι είδος τις κοινωνίας και επειδή πάσα κοινωνία έχει συσταθή προς επίτευξιν αγαθού τινος (και τούτο διότι χάριν εκείνου το οποίον θεωρούν αγαθόν πράττουν οι πάντες τα πάντα), είναι φανερόν ότι πάσαι μεν αι κοινωνίαι αποβλέπουν εις αγαθόν τι, κατ’ εξοχήν όμως (5) εις το σπουδαιότερον πάντων των αγαθών η σπουδαιοτέρα πασών των κοινωνιών και πάσας τας άλλας ως μέρη αυτής περιέχουσα· αύτη δε είναι η καλουμένη πόλις ή πολιτειακώς ωργανωμένη κοινωνία. Όσοι λοιπόν υποστηρίζουν ότι οι την πολιτικήν, την βασιλικήν, την οικοδιοικητικήν και την του κυρίου αρχήν ασκούντες κατ’ ουσίαν δεν διαφέρουν, δεν αποφαίνονται ορθώς· (νομίζουσι (10) δηλαδή ότι η διαφορά τούτων έγκειται εις το πλήθος ή την ολιγότητα των εφ’ ων άρχουσι προσώπων και ουχί εις το είδος της παρ’ εκάστω εξουσίας· ούτω, αν άρχη τις επ’ ολίγων είναι δουλοδεσπότης, αν επί περισσοτέρων οικοδεσπότης, αν δε επί έτι περισσοτέρων εξουσιοδοτημένος άρχων ή βασιλεύς, ως ουδεμιάς υπαρχούσης διαφοράς μεταξύ μεγάλου οίκου και μικράς πόλεως.
Κατά την αυτήν αντίληψιν προκειμένου περί του εξουσιοδοτημένου άρχοντος και του βασιλικού, όταν (15) μεν κατέχη και ασκή ούτος ιδίω δικαιώματι την αρχήν, είναι βασιλικός άρχων, όταν δε κατά τας αρχάς της συναφούς πολιτικής θεωρίας άρχη αφ’ ενός και άρχηται αφ’ ετέρου, εξουσιοδοτημένος, πολιτικός άρχων· ταύτα όμως δεν είναι αληθή). Η ορθότης δε του ισχυρισμού μας θα καταδειχθή εάν εξετάσωμεν το ζήτημα κατά την υποδειχθείσαν ήδη μέθοδον· ως ακριβώς δηλαδή και επί των άλλων αντικειμένων μελέτης αναγκαίον είναι να διαιρώμεν το σύνθετον σώμα μέχρις ότου φθάσωμεν εις τα απλά αυτού μέρη (διά τον λόγον ότι ταύτα είναι τα ελάχιστα (20) εξ ων το όλον αποτελείται μόρια), ούτω και προκειμένου περί της πόλεως, θα εξετάσωμεν τα στοιχεία εξ ων αύτη αποτελείται, εκ ποίων τουτέστι και ποίαι αι μεταξύ τούτων κύριαι διαφοραί και αν περί των όσων ανεφέραμεν υπάρχη τι κατ’ επιστήμην διακριβούμενον, όπερ να συναγάγωμεν.
Παρατηρών λοιπόν κανείς τα πράγματα κατά την φυσικήν αυτών εκ της πρώτης αφετηρίας ανάπτυξιν, (25) ως ακριβώς και επί των άλλων, ούτω και εφ’ ων ο λόγος ενταύθα διερευνά κατά την αρίστην μέθοδον. Κατά πρώτον λοιπόν παρατηρεί τις ότι κατά φυσικήν ανάγκην συνδυάζονται οι μη δυνάμενοι να υπάρχουν άνευ αλλήλων· ούτω το άρρεν και το θήλυ συνδυάζονται διά την αναπαραγωγήν (και τούτο ουχί εξ οικείας προαιρέσεως, αλλ’ εξ ενστικτώδους τάσεως ενυπαρχούσης και εις τα άλλα ζώα και εις τα φυτά, (30) να καταλίπη έκαστον έτερον όμοιον αυτού) ομοίως «συνδυάζονται» το φύσει άρχον και φύσει αρχόμενον διά την αμοιβαίαν προς διασφάλισιν της υπάρξεως συνδρομήν (διότι εκ τούτων, το μεν διαθέτον την ικανότητα να καταστρώνη διά της διανοίας σχέδια εν όψει των αναγκών φύσει άρχον είναι και φύσει εξουσιάζον, το δε διαθέτον ως οικείαν την ικανότητα να εκτελή διά των σωματικών δυνάμεων ταύτα φύσει είναι αρχόμενον και φύσει δούλον· διό κύριος και δούλος επί κοινώ συμφέροντι συνδυάζονται). Το θήλυ συνεπώς και το [1252b]δούλον είναι εκ φύσεως όλως διάκριτα (διότι ουδέν η φύσις πλάττει όμοιον προς την των χαλκέων εκείνην Δελφικήν μάχαιραν φειδωλευομένη, αλλ’ έκαστον πράγμα προς ίδιον σκοπόν· και τούτο διότι έκαστον των οργάνων τότε μόνον είναι δυνατόν να συντελήται τελειότατον, όταν κατασκευάζηται όπως χρησιμοποιήται ειδικώς εις έν (5) έργον και όχι εις πολλά). Μεταξύ των βαρβάρων όμως το θήλυ και το δούλον εις την αυτήν υπάγονται τάξιν· λόγος δε τούτου είναι ότι ελλείπει παρ’ αυτοίς το εκ φύσεως άρχον και συνεπώς η παρ’ αυτοίς γάμου κοινωνία είναι κοινωνία δούλης και δούλου. Διό και οι ποιηταί αποφαίνονται
βαρβάρων ΄Ελληνας άρχειν εικός,
συμπεραίνοντες ότι κατά φυσικήν ανάγκην βάρβαρον και δούλον ταυτίζονται. Εκ των δύο λοιπόν τούτων (10) συνδυασμών παράγεται κατά πρώτον η οικία, διό και ορθώς είπεν εν τω ποιήματί του ο Ησίοδος
οίκον μεν πρώτιστα γυναίκα τε βουν τ’ αροτήρα·
διότι ο βους αναπληροί εις τον οίκον των πενήτων τον υπηρέτην. Η εκ φυσικής λοιπόν ανάγκης συσταθείσα διά την ικανοποίησιν των στοιχειωδών βιοτικών αναγκών κοινωνία είναι ο ο ί κ ο ς, ο σύνδεσμος τουτέστι των προσώπων τα οποία ο μεν Χαρώνδας ονομάζει «συσσίτους», (15) ο δε Κρης Επιμενίδης «ομοτραπέζους».
Η εκ πλειόνων αφ’ ετέρου οίκων συσταθείσα στοιχειώδης κοινωνία ουχί προς ικανοποίησιν των εφημέρων αναγκών, είναι η κ ώ μ η. Κατά φυσικήν δε τάξιν τα μάλιστα αποικία τις της οικίας φαίνεται ότι είναι η κώμη, απαρτιζομένη από εκείνους, τους οποίους μερικοί αποκαλούν «ομογαλάκτους», από τα τέκνα τουτέστι και τα τέκνα των τέκνων. Διό και κατ’ αρχάς αι πόλεις διετέλουν υπό βασιλείς, όπως και τώρα οι (20) ασύντακτοι λαοί· επειδή συνωκίσθησαν εξ ομάδων διατελουσών υπό βασιλείαν· διότι, ως πάσα οικία υπό του γεροντοτέρου βασιλικώς εκυβερνάτο, ούτω και το σύνολον των εξ αυτής προελθόντων οίκων, ένεκεν της ομογενείας. Εκείνο δηλαδή ακριβώς το οποίον λέγει ο Όμηρος
θεμιστεύει δε έκαστος παίδων ηδ’ αλόχων·
διότι πρόκειται περί σποράδην κατοικούντων· πας δε λαός κατά την πρώτην του βίου του περίοδον ούτως έζη. Εκ τούτου δε και πιστεύουν όλοι, ότι και οι θεοί (25) βασιλεύονται, διότι και οι ίδιοι, άλλοι μεν και τώρα ακόμη τελούν, άλλοι δε κατά την πρώτην περίοδον του κοινωνικού των βίου ετέλουν υπό βασιλέα· διότι ως και τας μορφάς, ούτω και τους τρόπους του βίου των θεών οι άνθρωποι πλάττουν καθ’ ομοίωσιν των ιδικών των. Η κοινωνία τελικώς η συγκειμένη εξ αριθμού τινος κωμών, είναι η πόλις· αύτη κατορθώνει εις άκρον, συντόμως ειπείν, την αυτάρκειαν, συσταθείσα μεν προς (30) διασφάλισιν του στοιχειώδους βίου, υπάρχουσα δε επί τω σκοπώ του ευδαίμονος.
Διά τούτο πάσα πόλις εκ φύσεως υπάρχει, εάν βεβαίως εκ φύσεως και αι πρώται ((ως ανωτέρω)) κοινωνικαί συστάδες· διότι η πόλις είναι ολοκλήρωσις εκείνων, πάσα δε φυσική ύπαρξις, όταν περατωθή πλέον το στάδιον της γενέσεως, είναι ολοκλήρωσις τις και την ολοκλήρωσιν ταύτην χαρακτηρίζομεν ως φύσιν εκάστου όντος, οίον του ανθρώπου, του ίππου, της οικίας. Επί πλέον το ου ένεκα έκαστον ον υπάρχει και ο [1253a] τελικός αυτού σκοπός είναι το ((δυνατόν)) άκρον αγαθόν· αλλ’ η αυτάρκεια και τελικός σκοπός είναι και άκρον αγαθόν. Εκ τούτων λοιπόν φανερόν καθίσταται ότι η πόλις, ((η εν τη πόλει τουτέστι πολιτειακώς ωργανωμένη κοινωνία)), είναι εκ των κατά φύσιν όντων, και ο άνθρωπος ον εκ φύσεως προωρισμένον να διαβιοί εν τη πολιτειακώς ωργανωμένη κοινωνία· απεναντίας, ο εκ φύσεως και ουχί εκ τύχης εκτός ταύτης ζων ή υπεράνθρωπος ή υπάνθρωπος είναι (ως εκείνος (5) ο υπό του Ομήρου ονειδισθείς διά των χαρακτηρισμών
αφρήτωρ, αθέμιστος, ανέστιος,
διότι εκ φύσεως ο τοιούτος είναι εν ταυτώ και πολεμοχαρής), καθό άνευ ομοίου του, ως πεσσός αποχωρισθείς του ετέρου. Το διατί δε ο άνθρωπος είναι περισσότερον πάσης μελίσσης και παντός αγελαίου ζώου ον προωρισμένον να διαβιοί εντός κοινωνικής οργανώσεως, είναι φανερόν. Ουδέν δηλαδή, ως διακηρύττομεν, ασκόπως η φύσις ποιεί· εξ όλων δε των ζώων (10) μόνον ο άνθρωπος έχει τον έναρθρον λόγον. Η μεν απλή τουτέστι φωνή είναι οιονεί διά σημείου έκφρασις του αισθήματος του προξενουμένου υπό του λυπηρού και του ευχαρίστου, διό και εις τα λοιπά ζώα υπάρχει (μέχρι τούτου δηλαδή επροχώρησε του σημείου η φύσις αυτών, του να έχουν αίσθησιν της προκαλουμένης λύπης ή ευχαριστήσεως και να εκφράζουν τούτο δι’ ιδιοσήμου κραυγής μεταξύ των), ο λόγος όμως εξ εναντίας εδόθη υπό της φύσεως προς δήλωσιν του συμφέροντος και του (15) επιζημίου, συνεπώς και του δικαίου και αδίκου.
Τούτο δηλονότι είναι το διακρίνον τον άνθρωπον των άλλων ζώων κατ’ εξοχήν ίδιον, το ότι μόνος αυτός έχει αντίληψιν του αγαθού και του κακού και του δικαίου και του αδίκου και των άλλων συναφών· ταύτα δε κοινά καθιστάμενα δίδουν γένεσιν εις την οικίαν και την πολιτειακώς ωργανωμένην κοινωνίαν. Και φύσει μάλιστα προϋπάρχει η πόλις της οικίας και εκάστου ημών· (20) και τούτο διότι κατ’ ανάγκην το όλον προϋφίσταται του μέρους· διότι εάν καταστραφή το όλον δεν υπάρχει πλέον και το μέρος, ως επί νεκρώσεως του ανθρωπίνου σώματος, μεθ’ ην ούτε πους υπάρχει πλέον ούτε χειρ, ή μόνον καθ’ ομωνυμίαν προς το αληθές, οίον η λιθίνη χειρ, ήτις, μολονότι δεν είναι χειρ, χειρ ονομάζεται· η καταστραφείσα δε αληθής τοιαύτη είναι· η αληθής δηλονότι φύσις εκάστου έγκειται εις το εφ’ ω ώρισται έργον και ες την προς επιτέλεσιν τούτου δυναμικότητα, ούτως ώστε, εις την περίπτωσιν δεν είναι πλέον τούτο οίον ώρισται κατά το έργον και την δυναμικότητα, δεν πρέπει να εκλαμβάνηται ως το αυτό, αλλ’ ως άλλο (25) ομώνυμον. Είναι λοιπόν φανερόν ότι και η πόλις είναι το κατά φύσιν πρότερον εκάστου ημών· διότι εφ’ όσον έκαστος αποχωρισθείς του συνόλου παύει να εξαρκή εις εαυτόν διά των ιδίων δυνάμεων, συνέπεται ότι έχει προς την πολιτείαν την σχέσιν ην και των λοιπών ((ζώντων)) οργανισμών τα μέρη προς το όλον· εντεύθεν συνάγεται ότι κατ’ ουδέν αποτελεί μέρος ((μιας οιασδήποτε)) πολιτειακής κοινωνίας μόνον ο μη δυνάμενος να προσαρμοσθή εις κοινωνικόν βίον ή ο ουδενός έχων ανάγκην, ως διά των ιδίων δυνάμεων ικανός να εξαρκή εις εαυτόν· αλλ’ ούτος συνεπώς ή θηρίον είναι ή θεός. Αφ’ ενός λοιπόν φύσει υπάρχει εις τον άνθρωπον (30) η προς την τοιαύτην κοινωνίαν ενόρμησις, αφ’ έτερου δε μεγίστων αγαθών αίτιος κατέστη ο πρώτος συστήσας ταύτην· διότι ο άνθρωπος, ως ακριβώς είναι το υπεροχώτερον των ζώων εάν τελειοποιηθή, ούτω και εάν αποχωρισθή ‘νόμου’ και ‘δίκης’ αποβαίνει το χείριστον όλων.
Τούτο δε διότι κατ’ εξοχήν φοβερά είναι η έχουσα όπλα αδικία, ο δε άνθρωπος γεννάται έχων εκ φύσεως όπλα, όπως μεταχειρισθή ταύτα επί φρονήσει και (35) αρετή, τα οποία όμως δύναται και διά τα άκρως αντίθετα να χρησιμοποιήση. Διό και ο άνευ αρετής άνθρωπος είναι το ανοσιώτατον και αγριώτατον των όντων και ως προς τα αφροδίσια και την λαιμαργίαν το χείριστον. Απ’ εναντίας, στοιχείον της πολιτείας είναι η δικαιοσύνη· διότι τάξις της πολιτειακώς ωργανωμένης κοινωνίας είναι η ‘δίκη’· ‘δίκη’ δε είναι η εν πάση περιπτώσει διακρίβωσις του δικαίου.
