Ο Κλαούζεβιτς, η «ανθρωπιά» και το πρωτείο της εξωτερικής πολιτικής
Το κείμενο που ακολουθεί είναι από το σπουδαίο βιβλίο του Παναγιώτη Κονδύλη, «Θεωρία του πολέμου», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεμέλιο (1998). Σελ. 54,55.
Δ.Τ.
Κείμενο: Παναγιώτης Κονδύλης
Σε μία και μόνη περικοπή γράφει ο Clausewitz ότι «η πολιτική συνενώνει και ισορροπεί εντός της όλα όσα εξυπηρετούν την ανθρωπιά.» Η φράση αυτή ερμηνεύτηκε με την έννοια ότι για εκείνον η πολιτική δεν είναι απλώς αγώνας ισχύος. Ωστόσο η ανάλυση των συμφραζομένων δείχνει ότι μία τέτοια ερμηνεία είναι τουλάχιστον βιαστική. Πρώτα πρώτα πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο Clausewitz διόλου δεν συσχετίζει τα όσα εξυπηρετούν την «ανθρωπιά» με τις σχέσεις μεταξύ των κρατών, αλλά αναφέρεται ρητά στην «εσωτερική διοίκηση» του κράτους και λέει ότι η πολιτική ως «διαχειριστής» τέτοιων συμφερόντων οφείλει να τα προασπίσει «εναντίον άλλων κρατών». Στο επίκεντρο της προσοχής βρίσκεται και εδώ λοιπόν ο αγώνας μεταξύ κρατών και πρόθεση είναι να καταστεί ξεκάθαρο ότι αν το κράτος δεν σταθεί στα πόδια του μέσα σε αυτό τον αγώνα, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει καμία εγγύηση για την ευημερία των πολιτών του. Όταν το κράτος υφίσταται επιτυχώς τη δοκιμασία αυτού του αγώνα, εκπληρώνει απέναντι στους πολίτες το καθήκον του να τους προστατεύει. Η «ανθρωπιά» δεν υπαγορεύει τη συμπεριφορά του κράτους παρά η ίδια προστατεύεται από το κράτος εντός των ορίων του, υπό τη μορφή δικαιωμάτων και ελευθεριών. Άλλωστε, ο χαρακτήρας αυτών των δικαιωμάτων και των ελευθεριών δεν διευκρινίζεται περισσότερο κι επίσης ακαθόριστα παραμένουν το όρια της κρατικής δικαιοδοσίας στο εσωτερικό. Προφανώς Ο Clausewitz ενδιαφέρεται περισσότερο για το ίδιο το γεγονός ότι η ύπαρξη του ανεξάρτητου κράτους εγγυάται ότι οι πολίτες του έχουν, και μπορούν να έχουν, δικαιώματα και ελευθερίες και λιγότερο την υφή αυτών των δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Γι’ αυτό και δεν αναφέρει τίποτε κριτήρια παρμένα από την ηθική ή από το φυσικό δίκαιο, με βάση τα οποία θα μπορούσε να λυθεί το πρόβλημα τούτο. Αντιθέτως, αμφισβητεί ότι έξω από το κράτος μπορούν να υπάρξουν δυνάμεις και εξουσίες με αποστολή να κατευθύνουν τη δραστηριότητα του. «Δεν υπάρχει ηθική εξουσία έξω από την έννοια του κράτους και του νόμου», γράφει, και με αυτό εννοεί ότι την ειρήνη και την ηθική, δηλαδή την «ανθρωπιά», την εγκαθιδρύει το κράτος, και μόνον αυτό, χάρη στην ισχύ του, όπως αυτή φανερώνεται στη δεσμευτικότητα του νόμου. Η προστασία της «ανθρωπιάς», δηλαδή του ίδιου του του νόμου, ισοδυναμεί με την αυτοσυντήρηση του Κράτους.
Ώστε για τον Clausewitz δεν υπάρχει θεώρηση της εσωτερικής πολιτικής ανεξάρτητη από μέριμνες της εξωτερικής πολιτικής. Ακριβέστερα: η εσωτερική πολιτική πρέπει να ιδωθεί από τη σκοπιά των αναγκαιοτήτων της εξωτερικής πολιτικής. Στην εξωτερική πολιτική, πάλι, η οποία στα μάτια του αποτελεί τη μεγάλη πολιτική κατ’ εξοχήν, επικρατεί περαιτέρω και αιωνίως η «βαρβαρική κατάσταση», ο φυσικός νόμος και ο νόμος της ισχύος, όπως ήταν γνωστός στην Ευρώπη, τουλάχιστον από την εποχή του Bodin και του Hobbes. Γι’ αυτό και είναι σφάλμα να συνάγουμε κάποιο πρωτείο της εσωτερικής πολιτικής στον Clausewitz από το γεγονός ότι στο φως των εμπειριών της Γαλλικής επανάστασης διαπιστώνει την εξάρτηση του τρόπου διεξαγωγής του πολέμου από το πολίτευμα μιας χώρας. Η διαπίστωση τούτης της εξάρτησης είναι ιστορική και κοινωνιολογική απόφανση, η οποία σχετίζεται με το πρωτείο της εσωτερικής ή της εξωτερικής πολιτικής εξίσου λίγο όσο λ.χ. και η επισήμανση του γεγονότος ότι η εξωτερική πολιτική γίνεται από ανθρώπους ασχολούμενος αναγκαστικά και με την εσωτερική πολιτική. Το πρωτείο της εξωτερικής πολιτικής εδράζεται μάλλον στην πεποίθηση ότι ανεξάρτητα από το πολίτευμα των κρατών, ανεξάρτητα από ομοιότητες ή διαφορές σε τούτο το πεδίο, οι νόμοι της συνύπαρξης και του ανταγωνισμού μεταξύ κρατών έχουν τη δική τους λογική, με την οποία οφείλει να συμμορφωθεί κάθε προσπάθεια διαμόρφωσης των διακρατικών σχέσεων στη βάση κοσμοθεωρητικών συμπαθειών ή αρχών. Αντίθετα προς την οικουμενιστική ροπή τέτοιων αρχών, η οποία συνδέει τους προασπιστές τους πέρα και πάνω από κρατικά σύνορα, στην προοπτική του πρωτείου της εξωτερικής πολιτικής το κράτος εμφανίζεται ως αυτοτελές μέγεθος, ως αυτοσκοπός ή ύψιστη αξία, η επιτυχής προάσπιση της οποίας μέσα στον αέναο αγώνα των κρατών έχει πρωταρχική σπουδαιότητα. Άρα η εσωτερική πολιτική οφείλει να διαμορφωθεί με κριτήριο τις ανάγκες των αγώνων στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής, έτσι ώστε το κράτος να μεγιστοποιεί τις δυνάμεις του, και όχι με κριτήριο τις αυτές καθαυτές ίσως αξιοσέβαστες ηθικές αρχές ή το συμφέρον μιας ομάδας σε βάρος της κρατικής ισχύος.
Αν κατανοήσουμε έτσι το πρωτείο της εξωτερικής πολιτικής, αναμφίβολα ο Clausewitz θα αναγνώριζε μέσα σε τούτη τη συλλογιστική τη δική του σκέψη. Από νωρίς είχε σχηματίσει την πεποίθηση ότι δεν υπάρχει σημαντικότερος πολιτικός σκοπός από την ανεξαρτησία του κράτους και του έθνους. Και οι κατοπινές του εμπειρίες, όσο και η εμβάθυνση του στοχασμού του, ενδυνάμωσαν την πίστη του ότι η πολιτική κοινότητα ως σύνολο στηρίζεται ουσιαστικά στην ιδέα της άμυνας εναντίον ενός εξωτερικού εχθρού.
