Frank G. Weber: «Ο επιτήδειος ουδέτερος. Η τουρκική πολιτική κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.» (ΙΙ)
Το επόμενο κείμενο είναι από το βιβλίο του Frank G. Weber «Ο επιτήδειος ουδέτερος. Η τουρκική πολιτική κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Μετάφραση: Εύη Νάντσου. Εκδόσεις Θετίλη, Αθήνα, 1979. Σελ. 29-32.
Ολόκληρο το πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Το καλό παιδί της Ευρώπης» μπορείτε να το δείτε εδώ.
Κείμενο: Frank G. Weber
Ο πρόεδρος και ο πρωθυπουργός είχαν τελείως διαφορετική ψυχοσύνθεση. Ο Ατατούρκ είχε αλαζονικό χαρακτήρα, επιβλητική εμφάνιση και, όταν το επιθυμούσε, μία παιδική χάρη. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του έπινε πολύ, έπαιζε πόκερ με μανία, και ξενυχτούσε. Ο Ινονού πάλι ήταν ένας έξυπνος στρατιώτης με σπαρτιατικές συνήθειες, δεν αγαπούσε το ποτό και τα χαρτιά, και προτιμούσε την παρέα της οικογενείας του από τις ολονύκτιες διασκεδάσεις του Ατατούρκ στο Ξενοδοχείο «Άνκαρα Παλάς». Οι δύο άνδρες μπορούσαν να διαπληκτίζονται έντονα, ο οξύθυμος όμως Ατατούρκ λησμονούσε την μνησικακία του γρηγορότερα από τον ήρεμο Ινονού. Διεδίδετο ότι ο Ινονού είχε προσπαθήσει να κάνει τον Ατατούρκ έναν επίτιμο αρχηγό του κράτους, χωρίς πραγματική ισχύ. Έλεγαν ότι ο Ατατούρκ είχε ανακαλύψει αυτή την συνωμοσία και ότι, πριν ακριβώς από τον θάνατο του, σχεδίαζε ν’ απομακρύνει τον Ινονού στο Λονδίνο ή την Ουάσιγκτων ως πρεσβευτή. Το μέγεθος της διαμάχης μεταξύ των δύο ανδρών δεν καθορίστηκε ποτέ από αξιόπιστες πηγές, οι διπλωμάτες όμως στην Άγκυρα ήταν βέβαιοι πως, όταν η ισχύς θα περνούσε από τον ένα στον άλλο, θ’ άλλαζε και η τουρκική εξωτερική πολιτική.
Αν ο Ινονού ήταν λιγόλογος, ο Υπουργός του των Εξωτερικών, Τεφίκ Ρουστή Αράς, μερικές φορές φλυαρούσε υπερβολικά. Σε διπλωματικές δεξιώσεις, μπορούσε να γίνεται ανησυχητικά φλύαρος. Τόσο όμως ο Σερ Πέρσυ Λόραιν όσο και ο Βίλελμ φον Κέλλερ, ο Βρετανός και ο Γερμανός πρεσβευτής, συμφωνούσαν ότι η συζήτηση μαζί του είχε ενδιαφέρον και ότι επηρέαζε σημαντικά τον Ινονού και τον Ατατούρκ. Ο Κέλλερ τον περιέγραφε σαν έναν καιροσκόπο με μεγάλη ικανότητα να επιλέγει την κατάλληλη στιγμή για κάθε κίνησή του. Πρώτος στόχος του Αράς ήταν η αναθεώρηση της Συνθήκης της Λωζάννης και η επίτευξη απόλυτης τουρκικής κυριαρχίας στα Στενά. Οι Τούρκοι είχαν αρκετές φορές θέσει το θέμα για συζήτηση στην Κοινωνία των Εθνών, μέχρι τότε όμως δεν είχαν επιτύχει τίποτα περισσότερο από συζητήσεις. Τότε, στις 7 Μαρτίου 1936, ο Γερμανικός στρατός ανακατέλαβε την Ρηνανία και άρχισε την οχύρωσή της. Όπως είπε ο Αράς στον Κέλλερ, τώρα πλέον οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν μπορούσαν να αρνηθούν τίποτα στους Τούρκους, αφού οι ίδιες αυτές Δυνάμεις ανέχονταν τις παραβιάσεις της Συνθήκης από τον Αδόλφο Χίτλερ.
Στο Λονδίνο, μερικοί Βρετανοί εμπειρογνώμονες των εξωτερικών και στρατιωτικών υποθέσεων, φαινομενικά συμφώνησαν με τον Τούρκο Υπουργό Εξωτερικών. Στη Λωζάννη, το 1923, οι Βρετανοί είχαν αφαιρέσει από τους Τούρκους τον έλεγχο των Στενών, ώστε ο στόλος τους να μπορεί σε περίπτωση εχθροπραξιών να κυνηγήσει τον Σοβιετικό στόλο μέσα στη Μαύρη Θάλασσα και να καταστρέψει τα ναυπηγεία και τα οπλοστάσια που βρίσκονταν στις ακτές της. Το 1936, όμως, οι Βρετανοί είχαν πολύ περισσότερο πανικοβληθεί με την επιβολή υποχρεωτικής θητείας στην Γερμανία από τον Χίτλερ και με την επίθεση του Μουσολίνι εναντίον της Αβησσυνίας, από όσο είχαν πανικοβληθεί με τον Σοβιετικό στόλο. Έτσι λοιπόν, το Βρετανικό Υπουργείο Στρατιωτικών και το Ναυαρχείο συνέταξαν ένα κοινό υπόμνημα που υπέβαλαν στο Φόρεϊν Όφφις. Το υπόμνημα αυτό προέτρεπε την Βρετανική κυβέρνηση να συνάψει συμμαχία με την Τουρκία και να προετοιμάσει το έδαφος γι’ αυτήν, υποστηρίζοντας την εκ νέου ανάθεση στην Τουρκία του ελέγχου των Στενών. Το υπόμνημα προέβαλλε αρκετά επιχειρήματα υπέρ μιας αγγλο-τουρκικής συμμαχίας. Η συμμαχία αύτη θα εμπόδιζε την σοβιετική επέκταση στη Μεσόγειο και ταυτοχρόνως θα χρησίμευε σαν αντίβαρο εναντίον μιας ιταλικής επιθέσεως σ’ αυτήν την περιοχή. Θ’ απέκλειε την γερμανική οικονομική διείσδυση στην Τουρκία, διείσδυση η οποία το 1914, είχε φέρει την Οθωμανική Αυτοκρατορία στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο εναντίον της Βρετανίας. Τέλος, μία τέτοια συμμαχία θα περιόριζε τις δολοπλοκίες των Τούρκων για εδαφική επέκταση εις βάρος του Ιράκ, πελάτη της Βρετανίας, και θ’ απέκλειε, την πιθανότητα να χρησιμοποιήσει ένας εχθρός τις τουρκικές αεροπορικές βάσεις για να βομβαρδίσει την Διώρυγα του Σουέζ.
Ο Υπουργός Εξωτερικών Άντονυ Ήντεν και οι εμπειρογνώμονες σύμβουλοι του επί των υποθέσεων της Εγγύς Ανατολής, συζήτησαν και μελέτησαν διεξοδικά το υπόμνημα αυτό. Δέχθηκαν όλες τις στρατηγικές απόψεις που ανέφεραν οι στρατιωτικοί, απέρριψαν όμως την πρόταση μιας αγγλο-τουρκικής συμμαχίας. Το φόρεϊν Όφφις πίστευε ότι οποιαδήποτε μονομερής προσέγγιση προς την Τουρκία θα ερμηνευόταν από τις άλλες Δυνάμεις ως συνωμοσία. Ανησυχούσε ιδιαίτερα για τις αντιδράσεις της Γαλλικής κυβερνήσεως, η οποία είχε δυσφορήσει έντονα, διότι είχε μείνει έξω από την αγγλο-γερμανική ναυτική συμφωνία του προηγουμένου έτους. Άλλωστε, μία βρετανική πρωτοβουλία υπέρ των Τούρκων μπορούσε να δώσει στις άλλες δυνάμεις την εντύπωση ότι το Λονδίνο δεν ένιωθε πολύ σίγουρο για την άμυνά του και ότι αισθανόταν υποχρεωμένο ν’ αναζητήσει υποστήριξη οιασδήποτε μορφής. Κυρίως, σύμφωνα με τα λόγια ενός παρατηρητή, «δεν θα ήταν σωστό να τρέχουμε πίσω από τους Τούρκους.»
Είναι πιθανόν η απόφαση του Ήντεν στις αρχές του 1936, να υπήρξε λανθασμένη. Μέσα σε λίγους μήνες, οι Τούρκοι ανέκτησαν τον έλεγχο των Στενών, με τη Συνθήκη του Μοντραί, χωρίς ν’ αναλάβουν καμία υποχρέωση έναντι της Βρετανίας. Η διπλωματική αυτή νίκη τούς ενθάρρυνε να απαιτούν περαιτέρω αναθεωρήσεις της Συνθήκης, για να βελτιώσουν τα σύνορά τους με τη Συρία. Μη έχοντας υποχρεώσεις σε καμία από τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι Τούρκοι δέχονταν προσφορές απ’ όλους, δημιουργώντας μία κατάσταση την οποία εκμεταλλεύθηκαν εις βάρος της Βρετανίας, μέχρι σχεδόν το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο ίδιος ο Γερμανός πρεσβευτής Κέλλερ, που φαίνεται ότι κάτι γνώριζε για τις διαβουλεύσεις στο Λονδίνο, αναρωτιόταν γιατί οι Βρετανοί δεν είχαν υπογράψει μία συμφωνία με τους Τούρκους. Για να υποστηρίξει την άποψη αυτή ανέφερε τους ίδιους σχεδόν λόγους πού είχαν αναφέρει και οι Βρετανοί στρατιωτικοί και ναυτικοί εμπειρογνώμονες, προσθέτοντας μάλιστα έναν ακόμη λόγο. Ο Κέλλερ παρατηρούσε ότι η αιγυπτιακή πολιτική σκηνή γινόταν όλο και περισσότερο αβέβαιη για την Βρετανία. Το Ουάφντ ή Εθνικιστικό Κόμμα, απαιτούσε με επιμονή την αποχώρηση από την Αίγυπτο των Βρετανικών στρατευμάτων. Τα στρατεύματα παρέμεναν, αλλά μία αγγλο-αίγυπτιακή συνθήκη του 1936, περιόριζε τις βάσεις και τις επιχειρήσεις τους στην ζώνη της διώρυγας του Σουέζ. Η ζωτική γραμμή επικοινωνίας με την Ινδία δεν είχε διακοπεί, είχε όμως σοβαρά διαταραχθεί. Ο Κέλλερ πίστευε ότι, συγκριτικά, είχε ανέβει η αξία της διελεύσεως δια ξηράς μέσω της Τουρκίας προς τον Περσικό Κόλπο, και ότι αυτό το γνώριζε καλά ο Υπουργός Εξωτερικών Αράς.
