Αντόνιο Γκράμσι: Μικρές σημειώσεις για την ισλαμική κουλτούρα

Από το βιβλίο του Οι διανοούμενοι. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια Θ. Χ. Παπαδόπουλος.  Εκδ. Στοχαστής. Αθήνα, 1972. Ο Γκράμσι γράφει για την παρουσία του ισλάμ γύρω στα 1930.

Κείμενο: Αντόνιο Γκράμσι (1891-1937)

Απουσία ενός κανονικού κλήρου που να χρησιμεύει σαν σύνδεσμος ανάμεσα στο θεωρητικό Ισλάμ και τις λαϊκές δοξασίες, θα χρειαστεί (γι’ αυτό) να μελετήσουμε καλά τον τύπο της εκκλησιαστικής οργάνωσης του Ισλάμ και την πολιτιστική σημασία των θεολογικών Πανεπιστημίων (σαν κι εκείνο τού Καΐρου) και των καθηγητών. Το χάσμα ανάμεσα στους διανοούμενους και τον λαό πρέπει να είναι πολύ μεγάλο, ειδικά σ’ ορισμένες ζώνες του μουσουλμανικού κόσμου: έτσι εξηγείται που οι πολυθεϊστικές τάσεις του λαϊκισμού ξαναγεννιούνται και προσπαθούν να συμμορφωθούν με το γενικό πλαίσιο του μωαμεθανικού μονοθεϊσμού. Το φαινόμενο των αγίων παρουσιάζεται ειδικά στη Βόρεια Αφρική, αλλά έχει μια κάποια διάδοση και σ’ άλλες ζώνες. Η ύπαρξη αυτού του φαινομένου δικαιολογείται από την ανάγκη που έχει ο λαός (που υπάρχει και στον Χριστιανισμό) να βρει ένα μεσάζοντα ανάμεσα σ’ αυτόν και τη θεότητα. Ο Μωάμεθ, σαν τον Χριστό, ανακηρύχτηκε -αυτοανακηρύχτηκε- ο τελευταίος στη σειρά των προφητών, πράγμα που σημαίνει ο τελευταίος ζωντανός σύνδεσμος ανάμεσα στη θεότητα και τους ανθρώπους. Οι διανοούμενοι (ιερείς και καθηγητές) όφειλαν να συντηρήσουν αυτό τον δεσμό μέσω των ιερών βιβλίων, αλλά μια τέτοια μορφή θρησκευτικής οργάνωσης τείνει να τον εκλογικεύσει και να τον πνευματικοποιήσει (πρβλ. με τον προτεσταντισμό που είχε αυτή τη γραμμή ανάπτυξης) ενώ ο απλοϊκός λαός τείνει σ’ ένα δικό του μυστικισμό, που αντιπροσωπεύεται από τhν ένωση με τη θεότητα με τη μεσολάβηση των αγίων (ο προτεσταντισμός δεν έχει και δεν μπορεί να έχει αγίους και θαύματα). Συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους διανοούμενους του Ισλάμ και το λαό έγινε ο «φανατισμός», που δεν μπορεί να είναι παρά στιγμιαίος και περιορισμένος, αλλά συσσωρεύει μεγάλες ψυχικές συγκινήσεις και παρορμήσεις, που παρατείνουν την ύπαρξή τους ακόμη και σε κανονικούς καιρούς. (Ο καθολικισμός ψυχορραγεί γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο. Επειδή δεν μπορεί να δημιουργήσει, όπως στο παρελθόν, περιοδικά κύματα φανατισμού. Στα τελευταία χρόνια μετά τον πόλεμο υποκατέστησε τον φανατισμό με τις συλλογικές Ιεροτελεστίες της θείας ευχαριστίας που γίνονται με παραμυθένια λαμπρότητα και προκαλούν κατ’ αναλογία ένα κάποιο φανατισμό.

Ο σουφισμός

Όμως και πριν από τον πόλεμο ακόμη, κάτι παρόμοιο γινόταν, αλλά σε μικρότερη και τοπική κλίμακα, με τις λεγόμενες αποστολές, που η δραστηριότητα τους κορυφώνεται με το σήκωμα ενός μεγάλου σταυρού, με βίαιες σκηνές μετάνοιας κ.λπ.). Αυτό το νέο κίνημα του Ισλάμ είναι ο «σουφισμός». Οι μουσουλμάνοι άγιοι είναι άνθρωποι προικισμένοι, που μπορούν ένεκα μιας ειδικής χάρης, να έρθουν σ’ επαφή με τον θεό, αποχτώντας έτσι μια θαυματουργική δύναμη και την ικανότητα να λύνουν τα προβλήματα και τις θεολογικές αμφιβολίες πάνω στη λογική και τη γνώση. Ο σουφισμός, οργανωμένος σε σύστημα κι εξωτερικευόμενος στις σουφικές σχολές και στα θρησκευτικά τάγματα (σ.μ. αδελφότητες), ανάπτυξε μια πραγματική θεωρία της αγιότητας και καθόρισε μιάν αληθινή Ιεραρχία αγίων. Η λαϊκή αγιογραφία (σ.μ. με την έννοια του αγιολογίου κι όχι της ζωγραφικής) είναι πιο απλή από τη σουφική. Άγιοι για τον λαό είναι οι πιο σημαντικοί ιδρυτές ή αρχηγοί των θρησκευτικών αδελφοτήτων. Αλλά κι ένας άγνωστος, ένας οδοιπόρος, που σταματά σ’ ένα τόπο για ν’ ασκητεύσει και να θαυματουργήσει για χάρη του γύρω πληθυσμού, μπορεί ν’ ανακηρυχτεί άγιος από την κοινή γνώμη. Πολλοί άγιοι θυμίζουν τους παλιούς θεούς των θρησκειών, που νικήθηκαν από τον Ισλαμισμό.

Μαραμπουτισμός

Ο «Μαραμπουτισμός» πηγάζει από μια αρχή της μουσουλμανικής αγιότητας που είναι διαφορετική από τον σουφισμό. Murabit (μαραμπούτ) σημαίνει ό,τι είναι στο ribat, δηλαδή στο φρούριο των συνόρων απ’ όπου εξορμά για τον Ιερό πόλεμο ενάντια στους άπιστους. Στο ribat ή θρησκεία όφειλε να είναι πιο αυστηρή εξαιτίας της αποστολής που είχαν αυτοί οι στρατιώτες (που πρέπει να ‘ναι) πιο φανατικοί και είναι συχνά εθελοντές (γενναίοι του Ισλάμ). Όταν ο στρατιωτικός σκοπός δεν υπήρχε πια, απόμενε μονάχα ένας ιδιαίτερος θρησκευτικός μανδύας καθώς και οι πιο λαϊκοί άγιοι αντί για τους σουφικούς. Το κέντρο του Μαραμπουτισμού είναι το Μαρόκο. Όσο προχωρείς προς τ’ ανατολικά τόσο και οι τάφοι γίνονται πιο σπάνιοι. Ο Ντουκάτι αναλύει λεπτομερειακά αυτό το αφρικάνικο φαινόμενο, επιμένοντας πάνω στην πολιτική σημασία που έχουν οι Μαραμπούτου που ήσαν επικεφαλής των επαναστάσεων εναντίον των ευρωπαίων, που ασκούσαν καθήκοντα ειρηνοδίκη και που καμιά φορά ήσαν οι φορείς ενός ανώτερου πολιτισμού. Και συμπεραίνει: «Αυτή η λατρεία (των αγίων) εξαιτίας των κοινωνικών συνεπειών της, των πολιτιστικών και πολιτικών που πηγάζουν από αυτή, αξίζει να την μελετήσουμε ολοένα και περισσότερο κι ολοένα και προσεχτικότερα να την εξετάζουμε, αφού οι άγιοι αποτελούν μια δύναμη — μιάν ασυνήθιστη δύναμη — που μπορεί να γίνει το μεγαλύτερο εμπόδιο στη διάδοση του δυτικού πολιτισμού· αν την εκμεταλλευτούμε όμως επιδέξια, μπορεί να γίνει ένας πολύτιμος βοηθός στην ευρωπαϊκή επέκταση».