Ο Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός
Γράφει ο Νικόλαος Καλτσάς
Ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στις Κυκλάδες ονομάζεται Κυκλαδικός και διακρίνεται σε τρεις περιόδους, την Πρωτοκυκλαδική (3200-2000 π.Χ.), τη Μεσοκυκλαδική (2000-1600 π.Χ.) και την Υστεροκυκλαδική (1600-1100 π.Χ.).
Η Πρωτοκυκλαδική περίοδος, που είναι και η μεγαλύτερη, διαιρείται σε τρεις φάσεις που ονομάστηκαν συμβατικά από τις θέσεις όπου ανακαλύφτηκαν για πρώτη φορά ευρήματα στα οποία διακρίνονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους.
Στην Πρωτοκυκλαδική I (φάση Γκρόττας-Πηλού) (3200-2800 π.Χ.) συνεχίζεται εν ολίγοις η νεολιθική παράδοση με μικρούς οικισμούς και κατοικίες από ευτελή υλικά. Ελάχιστα είναι τα γνωστά υπολείμματα οικισμών της φάσης αυτής και οι γνώσεις μας πλουτίζονται κυρίως από τα κτερίσματα των τάφων, ενώ πρόσφατες ανασκαφές, όπως στο Στρόφιλα της Άνδρου, έδωσαν πλούσια στοιχεία και για την οικιστική αυτής της περιόδου. Τα πήλινα αγγεία, με συνηθέστερα σχήματα τις κυλινδρικές ή σφαιρικές πυξίδες και τους κρατήρες, είναι σκουρόχρωμα με γυαλισμένη την επιφάνεια και φέρουν εγχάρακτη διακόσμηση.
Αυτό όμως που χαρακτηρίζει τον Κυκλαδικό Πολιτισμό είναι τα μαρμάρινα αγγεία και ειδώλια. Το άφθονο κυκλαδίτικο μάρμαρο έδωσε στους κατοίκους των νησιών αυτών τη δυνατότητα να δημιουργήσουν εξαιρετικά έργα τα οποία παραμένουν αξιοθαύμαστα στο χρόνο. Χαρακτηριστικά μαρμάρινα αγγεία της φάσης αυτής είναι τα κωνικά ποτήρια και οι μεγάλοι κρατήρες, που ονομάστηκαν «καντήλες» λόγω του σχήματος που μοιάζει με καντήλα. Τα ειδώλια είναι το χαρακτηριστικότερο είδος της κυκλαδικής τέχνης. Στην Πρωτοκυκλαδική I φάση επικρατούν τρεις τύποι ειδωλίων.
Στον πρώτο ανήκουν τα σχηματικά ειδώλια που είναι μικρά σε μέγεθος και απλά διαμορφωμένα, έτσι ώστε να αποκτούν ένα αφαιρετικό ανθρωπόμορφο περίγραμμα. Από τις πολλές υποκατηγορίες χαρακτηριστικότερα είναι τα «βιολόσχημα», που αποτελούν εξέλιξη των νεολιθικών βιολοειδών και ονομάζονται έτσι επειδή το σχήμα τους μοιάζει με βιολί.
Ο δεύτερος τύπος, ο λεγόμενος «Πλαστήρα» από το νεκροταφείο στη θέση Πλαστήρα της Πάρου, ανήκει στα φυσιοκρατικά ειδώλια. Εδώ γίνεται προσπάθεια να αποδοθούν φυσιοκρατικά οι μορφές που είναι κυρίως γυναικείες, ενώ οι ανδρικές είναι σπανιότερες. Παριστάνονται όρθιες με πλαστικότητα και τα χαρακτηριστικά του προσώπου αποδίδονται ανάγλυφα ή εγχάρακτα.
Στα τέλη της φάσης χρονολογείται ο τρίτος τύπος, ο λεγόμενος «τύπος Λούρου» από τη θέση Λούρος στη Νάξο. Και στον τύπο αυτό επικρατούν οι γυναικείες μορφές, στις οποίες παρατηρείται μια τάση για αφαίρεση καθώς τα χέρια αποδίδονται σαν απλές οριζόντιες αποφύσεις στο ύψος των ώμων, ενώ τα χαρακτηριστικά του προσώπου δεν δηλώνονται.
Η Πρωτοκυκλαδική II φάση ή Φάση Κέρου-Σύρου (2800-2300 π.Χ.) είναι η περίοδος ακμής του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού. Η κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη είναι πολύ μεγάλη καθώς αντίστοιχα αναπτύσσονται ραγδαία η ναυσιπλοΐα και το εμπόριο. Ο πληθυσμός αυξάνεται και οι οικισμοί πληθαίνουν, όπως δείχνουν και τα εκτεταμένα νεκροταφεία με τους κιβωτιόσχημους ή κτιστούς τάφους. Η αστικοποίηση είναι φανερή, ιδιαίτερα προς το τέλος της φάσης, και οι κατοικίες, που μερικές φορές έχουν και όροφο, είναι λιθόκτιστες με προσεγμένη τοιχοποιία.
Στην κεραμική εμφανίζονται νέα σχήματα αγγείων, όπως οι ραμφόστομες φιάλες, οι λεγόμενες «σαλτσιέρες», οι πρόχοι, οι κύλικες και τα χαρακτηριστικά και ιδιόμορφα τηγανόσχημα σκεύη, των οποίων η χρήση παραμένει ακόμα άγνωστη και προβληματική. Παράλληλα με την παραγωγή μαύρων γυαλισμένων αγγείων, η εγχάρακτη και η εμπίεστη διακόσμηση κατακτά έδαφος και τα κενά που δημιουργούνται στα κοσμήματα, που είναι συνήθως σπείρες και τρίγωνα, γεμίζουν με λευκή ουσία. Στα τηγανόσχημα σκεύη χαρακτηριστικές είναι οι παραστάσεις πλοίων που δηλώνουν τη σημασία και την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και δίνουν στοιχεία για τη μορφή του πρωτοκυκλαδικού πλοίου. Τώρα εμφανίζεται και η γραπτή διακόσμηση με γεωμετρικά κυρίως θέματα που αποδίδονται με σκούρο χρώμα πάνω σε υπόλευκο βάθος. Μαζί με τα πήλινα αγγεία συνεχίζεται η παραγωγή μαρμάρινων σκευών, με επικρατέστερα σχήματα τις φιάλες και τις κύλικες.
Στην Πρωτοκυκλαδική II φάση η κατασκευή μαρμάρινων ειδωλίων φτάνει στη μεγάλη της ακμή τόσο αριθμητικά και ποιοτικά όσο και τυπολογικά. Ο κυριότερος τύπος είναι αυτός της όρθιας γυναικείας μορφής με διπλωμένα τα χέρια κάτω από το στήθος. Το κεφάλι γέρνει ελαφρά προς τα πίσω και τα πέλματα των ποδιών προς τα κάτω, δίνοντας την αίσθηση ότι η μορφή πατάει στα ακροδάχτυλα. Ο τύπος αυτός είναι ο περισσότερο διαδεδομένος στον αιγαιακό χώρο. Το μέγεθος των ειδωλίων ποικίλλει φτάνοντας ορισμένες φορές σχεδόν στο φυσικό, με αποτέλεσμα να έχουμε μνημειακά έργα γλυπτικής των οποίων, ωστόσο, η ερμηνεία, η σημασία και το περιεχόμενο παραμένουν άγνωστα. Οι παραλλαγές αυτού του τύπου ανάλογα με την πλαστική διατύπωση είναι τέσσερις και ονομάζονται, αντίστοιχα, από τον τόπο εύρεσης των πρώτων παραδειγμάτων, παραλλαγή Καψάλων, Σπεδού, Δωκαθισμάτων και Χαλανδριανής.
Τη δεξιοτεχνία των καλλιτεχνών της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου διαπιστώνουμε περισσότερο στα ανδρικά ειδώλια, τα οποία είναι σπανιότερα και παριστάνουν συνήθως μορφές σε δράση. Η κατάκτηση της τρίτης διάστασης με την ανάπτυξη των μορφών στο χώρο είναι μοναδική και αξιοθαύμαστη στα ειδώλια των αυλητών, των αρπιστών, των μορφών που πίνουν ή απλώς κάθονται. Ο συμβολισμός και η χρήση των ειδωλίων γενικά του Πρωτοκυκλαδικού κόσμου αποτελεί πεδίο προβληματισμού και αντιπαραθέσεων και ένα από τα διαρκή αινίγματα της αρχαιολογίας.
Κατά την Πρωτοκυκλαδική III φάση η παραγωγή μαρμάρινων ειδωλίων περιορίζεται αισθητά. Υπάρχουν μόνο λίγα σχηματικά με κωνικό σώμα και οριζόντιες αποφύσεις στους ώμους που υποδηλώνουν τα χέρια.
Στην κεραμική συνεχίζονται οι τεχνικές των προηγούμενων φάσεων, δηλαδή σκοτεινόχρωμα αγγεία γυαλισμένα ή με εγχάρακτη διακόσμηση, καθώς και τα ζωγραφιστά με σκούρο χρώμα σε ανοιχτόχρωμο βάθος.
Από τα νέα σχήματα χαρακτηριστικότερα είναι οι κέρνοι και οι πτηνόμορφοι ασκοί. Η ανάπτυξη των παραλιακών οικισμών, όπως της Φυλακωπής στη Μήλο, της Παροικίας στην Πάρο και της Αγίας Ειρήνης στην Κέα, χαρακτηρίζει την τελευταία αυτή φάση του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού.
Ο Νικόλαος Καλτσάς είναι αρχαιολόγος και υπηρέτησε ως Διευθυντής στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Πηγή: Νικόλαος Καλτσάς. Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Εκδ. Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση. Αθήνα.
