Κύριλλος και Μεθόδιος: οι Απόστολοι των Σλάβων 

Γράφει ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης 

Οι αποκαλούμενοι ισαπόστολοι, Κύριλλος και Μεθόδιος, είναι τα πρόσωπα τα οποία, θα λέγαμε, πως ενσαρκώνουν την πνευματική αντεπίθεση του Βυζαντίου προς την αναδυόμενη δυτική φραγκική αυτοκρατορία και την προσπάθεια επιβολής της στους λαούς που ήταν υποψήφιοι για την είσοδό τους στον χριστιανικό κόσμο και ιδιαίτερα τους Σλάβους. Ήταν μια νέα εποχή για το Βυζάντιο, μια εποχή μεγάλης πολιτιστικής ακμής, την οποία ακολούθησε μια έντονη πνευματική ανάπτυξη. Η νέα αυτή εποχή δεν αρχίζει με τη μακεδονική δυναστεία, αλλά με την πολυτάραχη βασιλεία του τελευταίου εξ Αμορίου αυτοκράτορα, του Μιχαήλ Γ΄ (842 – 867). Ο Βάρδας, ο Φώτιος και ο Κωνσταντίνος (Κύριλλος) είναι οι τρεις μεγάλες μορφές, οι οποίες εξαγγέλλουν τον ερχομό της εποχής.

          Ο Κωνσταντίνος, που πήρε το όνομα Κύριλλος λίγο πριν πεθάνει, όταν έγινε μοναχός στη Ρώμη, γεννήθηκε το 827 στη Θεσσαλονίκη και ήταν ο μικρότερος από εφτά αδέρφια. Ο Μεθόδιος είχε γεννηθεί και αυτός στη Θεσσαλονίκη το 815. Ο Μεθόδιος, που στην αρχή είχε ακολουθήσει πολιτική καριέρα, λεγόταν Μιχαήλ και πήρε το όνομά του, όταν έγινε μοναχός στον Όλυμπο της Μυσίας (σημερινό Ούλουνταγκ στη βορειοδυτική Τουρκία, νότια από τη Θάλασσα του Μαρμαρά). Πατέρας τους ήταν ο Λέων, δρουγγάριος (υπεύθυνος για τα θέματα στρατιωτικής διοίκησης) του βυζαντινού Θέματος της Θεσσαλονίκης και μητέρα τους η Μαρία, καταγόμενη από γνωστή οικογένεια της πόλης. Η ακριβής εθνική καταγωγή των αδελφών είναι άγνωστη, υπάρχει διαμάχη σχετικά με το αν οι Κύριλλος και Μεθόδιος ήταν Σλαβικής ή Ελληνοβυζαντινής προέλευσης ή και τα δύο. Τα δύο αδέλφια μιλούσαν την ελληνική, ενώ είχαν σπουδάσει, ιδιαίτερα ο Κύριλλος, τη σλαβική, την εβραϊκή, τη συριακή και την αραβική γλώσσα.

          Την εποχή εκείνη ο αντιβασιλέας Καίσαρας Βάρδας, μια πραγματικά προικισμένη μορφή, σε συνεργασία με τον Πατριάρχη Φώτιο, το πιο φωτισμένο πνεύμα της εποχής του, ένας μεγάλος φιλόσοφος, εκπονούν ένα μακρόπνοο εκπαιδευτικό πρόγραμμα στην προσπάθεια εξύψωσης και προώθησης του βυζαντινού πολιτισμού. Το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, που είχε επισκευαστεί από τον αυτοκράτορα Θεόφιλο (829 – 842), με πρύτανη από το 863, τον περίφημο Λέοντα τον Μαθηματικό και καθηγητές όπως ο Φώτιος και ο Κωνσταντίνος (Κύριλλος) διαδραμάτισε ηγετικό ρόλο στην πνευματική κίνηση της εποχής. Αυτοί οι άνδρες συνδέονταν μεταξύ τους με προσωπικούς δεσμούς: ο Φώτιος κι ο Κωνσταντίνος ήταν και οι δυο μαθητές του Λέοντα και όταν ο Φώτιος άφησε το 850 το πανεπιστήμιο για να τεθεί επικεφαλής του αυτοκρατορικού δικαστηρίου τον διαδέχτηκε ο Κωνσταντίνος ως καθηγητής της Φιλοσοφίας. Και όταν το 858 ο Φώτιος διορίστηκε Πατριάρχης ήταν αυτός που οργάνωσε, σε συνεργασία με τον αντιβασιλέα Βάρδα, όλες τις ιεραποστολές της επόμενης δεκαετίας και φυσικά είχε στα υπόψη του τον κατάλληλο άνθρωπο, τον Κωνσταντίνο.

          Η πρώτη αποστολή που ανατέθηκε στον Κωνσταντίνο ήταν στην Αραβία μάλλον το 855 ή 856. Εκεί συζήτησε το δόγμα της Αγίας Τριάδος μαζί με Άραβες θεολόγους και προσπάθησε να συσφίξει τις σχέσεις του χαλιφάτου με την αυτοκρατορία. Η επόμενη αποστολή, δυσκολότερη, ήταν στο χαγανάτο των Χαζάρων, βόρεια του Καυκάσου, όπου κέρδιζε έδαφος ο ιουδαϊσμός. Βεβαίως, οι Χαζάροι, σταθερά σύμμαχοι των Βυζαντινών, ήταν ένα ισχυρό αντιστάθμισμα ανάμεσα στους ανήσυχους Ρώσους και τους Άραβες. Η αποστολή δε σημείωσε επιτυχία, καθώς οι Χαζάροι αποδέχτηκαν την ιουδαϊκή θρησκεία. Ωστόσο, ο Κωνσταντίνος, ως μεγάλος γλωσσολόγος μελέτησε τη γλώσσα τους και την έμαθε.

          Όμως, το 862 ο Κωνσταντίνος, και αυτή τη φορά έπεισε να έρθει μαζί του και ο Μεθόδιος, βρέθηκαν μπροστά στην αποστολή που θα τους χάριζε τη φήμη και την ιστορική σημασία του έργου τους. Ο ηγεμόνας της Μοραβίας (περίπου στη σημερινή Τσεχία), Ραστισλάβος, έστειλε πρεσβεία ζητώντας να σταλούν ιεραπόστολοι στη χώρα του. Το γεγονός αυτό εξηγεί τον φόβο της επιρροής του φραγκικού κλήρου καθώς και την επιθυμία του Ραστισλάβου να δημιουργήσει με το Βυζάντιο ένα αντιστάθμισμα μπροστά στον κίνδυνο ενός ενδεχόμενου φραγκο – βουλγαρικού εγκλωβισμού. Από την άλλη, παρουσιάστηκε μια τεράστια ευκαιρία στο Βυζάντιο να επεκτείνει την επιρροή του σε νέες απομακρυσμένες χώρες και να ασκήσει πίεση πάνω στη Βουλγαρία που βρισκόταν στη μέση.

          Τα δυο αδέλφια διέθεταν εξαιρετική γλωσσική κατάρτιση, ώστε να ηγηθούν μιας αποστολής, ένας από τους στόχους της οποίας ήταν να διδάξουν τον Χριστιανισμό στους Μοραβούς στη σλαβική γλώσσα. Στη Θεσσαλονίκη, τη γενέτειρά τους, επικρατούσε διγλωσσία κατά τον 9^ο αιώνα: η παρουσία πολυάριθμων Σλάβων που ζούσαν μέσα στα τείχη της και η στενή επαφή μεταξύ των Θεσσαλονικέων  και των σλαβικών κοινοτήτων στη γύρω ύπαιθρο, εξηγούν τη βαθιά γνώση της γλώσσας τους που αυτοί απέκτησαν στην παιδική τους ηλικία. Ο βιογράφος του Μεθοδίου μας λέει ότι ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄, παρακινώντας τους να αποδεχτούν την αποστολή, επικαλέστηκε το εξής επιχείρημα: «γεννηθήκατε και οι δυο στη Θεσσαλονίκη κι όλοι οι Θεσσαλονικείς μιλάνε καθαρά τα Σλάβικα».

          Η επιτυχία της αποστολής δεν εξαρτιόταν μόνο από την ικανότητα να διδάξουν προφορικά τον Χριστιανισμό στην τοπική γλώσσα, αλλά ήταν απαραίτητο να προμηθεύσουν στους Μοραβούς με σλαβικές μεταφράσεις των Γραφών και της Λειτουργίας. Οι Βυζαντινοί είχαν κάνει προσπάθειες μεταξύ των Σλάβων της αυτοκρατορίας να μεταγράψουν σλαβικούς θρησκευτικούς όρους με τη βοήθεια ελληνικού αλφαβήτου, αναμένοντας τη μέρα που αυτοί θα εξελληνίζονταν αρκετά ώστε να καταλαβαίνουν τις ελληνικές Γραφές και τη Λειτουργία. Το πρόβλημα όμως ήταν πιο σύνθετο. Εκτός από το γεγονός ότι αρκετοί ήχοι της σλαβικής δεν ήταν δυνατόν να αποδοθούν κατάλληλα μέσω του ελληνικού αλφαβήτου, τα νέα σλαβικά έθνη που αναδύονταν εκείνη την εποχή ανέπτυσσαν έναν βαθμό πολιτικής και πολιτιστικής αυτοσυναίσθησης που έκανε τους ηγέτες τους να επιθυμούν να αποκτήσουν μεταφράσεις των Γραφών και της Λειτουργίας στη δική τους γλώσσα. Αυτή ήταν και η ρητή επιθυμία του Ραστισλάβου.

          Έτσι, ο Κωνσταντίνος μέσα σε πολύ σύντομο διάστημα και με τη βοήθεια συνεργατών και μαθητών έφεραν σε πέρας το καθήκον τους, αν και φαίνεται ότι το είχαν δουλέψει αρκετά, πριν έρθει η πρεσβεία του Ραστισλάβου  στη Κωνσταντινούπολη. Το αλφάβητο του Κωνσταντίνου ήταν προσαρμοσμένο σε μια σλαβική διάλεκτο της νότιας Μακεδονίας, που ομιλούταν γύρω από τη Θεσσαλονίκη. Ας σημειώσουμε πως οι διάφορες διάλεκτοι του σλαβικού κόσμου δεν ήταν τόσο διαφοροποιημένες όσο είναι σήμερα: ως προς το λεξιλόγιο και τη σύνταξη ήταν βέβαιο πως η γλώσσα που μιλούσαν οι Σλάβοι της Μακεδονίας ήταν πλήρως κατανοητή από τους Σλάβους της Μοραβίας.

          Η φύση του αλφαβήτου του Κωνσταντίνου έχει προκαλέσει αρκετή διαμάχη. Τα παλαιότερα σλαβικά χειρόγραφα που μας έχουν παραδοθεί είναι γραμμένα σε δυο διαφορετικές γραφές, τη Γλαγολική και την Κυριλλική. Ποια λοιπόν εφηύρε ο Κωνσταντίνος; Σύμφωνα με ομόγνωμη γνώμη των σημερινών επιστημόνων το αλφάβητο που δημιούργησε ο Κωνσταντίνος ήταν το Γλαγολικό, ενώ το Κυριλλικό, που φέρει το μεταγενέστερο μοναστικό του όνομα (Κύριλλος) είναι το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας μαθητών του Μεθοδίου, πιθανώς στη Βουλγαρία, με σκοπό να προσαρμόσουν την ελληνική κεφαλαιογράμματη γραφή του 9^ου αιώνα στις φωνητικές ιδιομορφίες της σλαβικής.

          Το Γλαγολικό αλφάβητο είναι πιο περίπλοκο και μια από τις πηγές της ήταν η ελληνική μικρογράμματη. Ίσως έγιναν και κάποιες προσαρμογές από το σημιτικό και το κοπτικό αλφάβητο, αλλά ως μια ολότητα είναι μια ξεχωριστή και γνήσια δημιουργία. Από την άλλη, το Κυριλλικό, εκτός από έξι γράμματα, είναι μια προσαρμογή του ελληνικού αλφαβήτου. Πιο απλό, απέκτησε μεγαλύτερη εμβέλεια. Τα εκκλησιαστικά βιβλία Ρώσων, Σέρβων και Βουλγάρων τυπώνονται σε μια ελαφρώς απλουστευμένη μορφή της Κυριλλικής Γραφής. Όμως, η δημιουργία του Γλαγολικού, που ήταν κατάλληλα προσαρμοσμένο στις ιδιότητες της σλαβικής γλώσσας ήταν, αναμφίβολα, έργο ενός μεγάλου γλωσσολόγου κι ο Κωνσταντίνος δικαιούται να πάρει μια θέση μεταξύ των μεγαλύτερων φιλολόγων της Ευρώπης!

          Η βυζαντινή αποστολή έφτασε στη Μοραβία το φθινόπωρο του 863 με δυο στόχους: ο πρώτος ήταν να μεταφράσουν τα ιερά κείμενα και να εκπαιδεύσουν έναν ντόπιο κλήρο. Ο δεύτερος στόχος ήταν πολιτικός και διπλωματικός. Έπρεπε να έρθουν σε έναν συμβιβασμό με τους Φράγκους που διεκδικούσαν την πολιτική επικυριαρχία των κτήσεων του Ράστισλαβ και με την Εκκλησία της Ρώμης που ασκούσε πνευματική δικαιοδοσία. Οι μεταφράσεις του Κωνσταντίνου είχαν μεγάλη επιτυχία με τη λόγια ακρίβειά τους και τη ποιητική τους οξυδέρκεια. Μπόρεσε να αποδώσει την πλούσια ποικιλία του ελληνικού λεξιλογίου και σύνταξης χωρίς να παραβιάζει το πνεύμα της σλαβικής. Έτσι, η Παλαιά Εκκλησιαστική Σλαβική έγινε η Τρίτη διεθνής γλώσσα και το κοινό λογοτεχνικό ιδίωμα των ανατολικοευρωπαϊκών λαών, οι οποίοι πέτυχαν την ένταξή τους στη βυζαντινή κοινοπολιτεία.

          Το 864 τα στρατεύματα του Λουδοβίκου του Ευσεβούς εισέβαλαν στη Μοραβία και ανάγκασαν τον Ράστισλαβ σε υποταγή. Έτσι πλέον, οι Φράγκοι κληρικοί θεώρησαν τον Κωνσταντίνο και τον Μεθόδιο εισβολείς στον δικό τους ιεραποστολικό χώρο. Όσο και αν προσπάθησε ο Ράστισλαβ να βοηθήσει το έργο των δυο αδελφών δεν μπόρεσε περιορισμένος και από την στρατιωτική ισχύ των Φράγκων. Επιπλέον, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, απομακρυσμένη και απασχολημένη με τη διαμάχη με τη Ρώμη για τον προσηλυτισμό των Βουλγάρων δε μπορούσε να παρέμβει αποτελεσματικά. Ωστόσο, η προσπάθεια των Φράγκων να οικοδομήσουν μια ισχυρή γερμανική εκκλησία στην Κεντρική Ευρώπη προκάλεσε τις υποψίες του Πάπα Νικόλαου Α΄. Το 867 ο Πάπας προσκάλεσε τους δυο απόστολους στη Ρώμη.

          Η πρόσκληση βρήκε τους δυο αδελφούς στη Βενετία, όπου χειροτονούσαν ως ιερείς μερικούς μαθητές τους. Προτού φτάσουν εκεί είχαν μείνει για λίγο στην Παννονία, όπου δίδαξαν το νέο αλφάβητο στην αυλή του Σλάβου ηγεμόνα Κόσελ.  Στη Βενετία οι ντόπιοι επίσκοποι και ιερείς επιτέθηκαν στους δυο αδελφούς κατηγορώντας τους πως μόνο σε τρεις γλώσσες – την Εβραϊκή, την Ελληνική και τη Λατινική – επιτρέπεται η Θεία Λειτουργία. Ο Κωνσταντίνος αντέδρασε αποκηρύσσοντας αυτή τη θεωρία που την αποκάλεσε ως «αίρεση των τριών γλωσσών» και υποστήριξε πως όλες οι γλώσσες είναι εξίσου άξιες και αποδεκτές στα μάτια του Θεού. «…Όμως προτιμότερο θα ήταν να έλεγα μέσα στην εκκλησία πέντε λέξεις που θα καταλάβαινα, ώστε με τη φωνή μου θα μπορούσα να διδάξω κι άλλους, παρά δέκα χιλιάδες λέξεις σε μια άγνωστη γλώσσα»

          Τον ίδιο χειμώνα έφτασαν στη Ρώμη, όπου τους υποδέχτηκε ο νέος Πάπας Αδριανός Β΄. Το έργο των αδελφών είχε ήδη μεγάλη απήχηση στην Κεντρική Ευρώπη και οι ίδιοι ως ευαγγελιστές και λόγιοι, αλλά αν και ήταν συμπαθείς στον Πάπα, η τέλεση της λειτουργίας στη σλαβική του έθετε ένα άχαρο δίλλημα. Αν ενέκρινε αυτή την πρακτική θα ενθάρρυνε τις φυγόκεντρες δυνάμεις μέσα στη Δυτική Εκκλησία. Αλλά πάλι αν αποκήρυσσε το έργο των δυο αδελφών θα παρέδιδε τον έλεγχο της Μοραβίας και της Παννονίας στον φραγκικό κλήρο. Τελικά, ο Πάπας υποστήριξε πλήρως το έργο του Κωνσταντίνου και του Μεθοδίου και με μια ειδική βούλα ενέκρινε επίσημα τη χρήση της σλαβικής στη λειτουργία.

          Ο Κωνσταντίνος δεν έζησε πολύ μετά από το κορυφαίο επίτευγμα της καριέρας του. Μετά από σύντομη ασθένεια, πέθανε στη Ρώμη στις 14 Φεβρουαρίου του 869. Λίγες εβδομάδες πριν το θάνατό του έγινε μοναχός παίρνοντας το πιο γνωστό του όνομα, Κύριλλος. Μετά από αίτηση του Μεθοδίου, θάφτηκε στην εκκλησία του Αγίου Κλεμεντίου. Στο νεκροκρέβατό του ο Κύριλλος ικέτευσε τον αδελφό του να μην επιστρέψει στο μοναστήρι του στη Μικρά Ασία, αλλά να συνεχίσει το κοινό τους έργο για τους Σλάβους. Ο Μεθόδιος παρέμεινε πιστός στην επιθυμία του αδελφού του.

          Ο Πάπας διόρισε τον Μεθόδιο παπικό πρέσβη στα σλαβικά έθνη και αρχιεπίσκοπο Παννονίας έπειτα από εισήγηση του ηγεμόνα της Κόσελ. Όμως, το 870 ο Σβατοπλούκ, ανιψιός του Ράστισλαβ, κατέλαβε την εξουσία στη Μοραβία και αναγνώρισε την επικυριαρχία του Λουδοβίκου του Ευσεβούς. Έτσι, ο Μεθόδιος, μόλις πήγε στην επισκοπή του, καταδικάστηκε  από μια σύνοδο που αποτελούταν από Φράγκους και Βαυαρούς κληρικούς, στο Ρένγκενσμπουργκ, και φυλακίστηκε για δυόμιση χρόνια στη Σουαβία. Το 873 ο νέος Πάπας Ιωάννης Η΄, που μόλις είχε πληροφορηθεί που ήταν η θέση του, ανάγκασε τον Λουδοβίκο και τους Βαυαρούς επισκόπους να τον απελευθερώσουν.

          Τα επόμενα δώδεκα χρόνια, ως το τέλος της ζωής του, ο Μεθόδιος είχε να αντιμετωπίσει τρία βασικά προβλήματα. Πρώτον, τα προβλήματα που του δημιουργούσαν οι Φράγκοι κληρικοί που, εκτός από την πεισματική τους αντίθεση στη Σλαβική Λειτουργία, τώρα πήραν θέση υπέρ το δόγματος του filioque, σύμφωνα με το οποίο το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται όχι μόνο εκ του Πατρός αλλά και του Υιού, κάτι αντίθετο με το Σύμβολο της Πίστεως της Νίκαιας του 325. Παρά το ότι ήταν παπικός πρέσβης, ο Μεθόδιος, ως γνήσιος Βυζαντινός, το θεωρούσε αιρετικό. Το δεύτερο πρόβλημα που είχε ο Μεθόδιος ήταν η χλιαρή υποστήριξη από τον νέο ηγεμόνα της Μοραβίας, τον Σβατοπλούκ, ο οποίος, αφού έδιωξε τα στρατεύματα του Λουδοβίκου Ευσεβούς, είχε αξιώσεις για να γίνει η κύρια πολιτική δύναμη στην κεντρική Ευρώπη, ακολουθώντας μια αντιβυζαντινή πολιτική. Τέλος, το τρίτο και κυριότερο θέμα για τον Μεθόδιο ήταν το ότι αντιλήφθηκε πως η παπική έδρα έχανε το ενδιαφέρον της για τη Σλαβική Λειτουργία, γιατί δεν ήθελε να διακινδυνέψει μια σύγκρουση με τη Φραγκική Εκκλησία. Ο Πάπας Ιωάννης Η΄, αν και απαγόρευσε προσωρινά τη Σλαβική Λειτουργία, συνέχισε να υποστηρίζει τον Μεθόδιο. Το 880 ο Πάπας έστειλε μια επιστολή στον Σβατοπλούκ που υπερασπιζόταν τη χρήση της τοπικής διαλέκτου στην Λειτουργία. Ωστόσο, αυτή ήταν η τελευταία παπική δήλωση υπεράσπισης της Σλαβικής Λειτουργίας. Οι διάδοχοι του Ιωάννη Η΄ απαγόρευσαν τη χρήση της.

          Αν και ίσως ο διορισμός του Μεθοδίου από τον Πάπα σε ένα υψηλό εκκλησιαστικό αξίωμα να χάλασε τις σχέσεις του με τις βυζαντινές αρχές και η μη αναγνώριση του Πατριάρχη Φωτίου ως το 877 από τη Ρώμη να δυσκόλευε τη κατάσταση, ο Μεθόδιος ταξίδεψε το 881 στην Κωνσταντινούπολη μετά από πρόσκληση του αυτοκράτορα Βασίλειου Α΄, του θεμελιωτή της περίφημης Μακεδονικής Δυναστείας.  Έτυχε θερμής υποδοχής από τον αυτοκράτορα και τον Πατριάρχη Φώτιο και, πριν επιστρέψει στην αρχιεπισκοπή του, άφησε στην Κωνσταντινούπολη δυο μαθητές του με εκκλησιαστικά βιβλία μεταφρασμένα από την ελληνική στη σλαβική. Αργότερα και άλλοι μαθητές του που απελευθερώθηκαν από τη Βενετία από τον πρεσβευτή του Βασιλείου Α΄ έφτασαν στην πρωτεύουσα με πλήθος βιβλίων, που μας παρέχουν σαφείς ενδείξεις ότι η βυζαντινή κυβέρνηση συγκέντρωνε σλαβικά βιβλία για να τα χρησιμοποιήσει σε Βουλγαρία, Σερβία και Ρωσία.

          Μετά την επιστροφή του στη Μοραβία, ο Μεθόδιος μαζί με τους μαθητές του αφιερώθηκε μέχρι το τέλος της ζωής του στο μεταφραστικό έργο. Το 885 ο Μεθόδιος, θλιμμένος από τις μηχανορραφίες των Φράγκων κληρικών και την αδιαφορία του Σβατοπλούκ και της Ρώμης, πέθανε στη Μοραβία.

          Σε διάστημα είκοσι ετών, ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος δεν παρείχαν στη νέα Σλαβική Εκκλησία μόνο μεταφράσεις στην τοπική διάλεκτο όλων των Χριστιανικών Γραφών, αλλά επίσης μεταφράσεις και διασκευές βυζαντινών νομικών και κοσμικών κειμένων. Αν και δραστηριοποιήθηκαν στην Κεντρική Ευρώπη, επηρέασαν εκπληκτικά και σε βάθος τους σλαβικούς πληθυσμούς της Νότιας και Ανατολικής Ευρώπης, οδηγώντας τους λαούς αυτούς στη σφαίρα επιρροής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Ενδεικτική βιβλιογραφία και πηγές

• Ostrogorski G. , Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, Εκδ. Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος
• Α.Α. Vasiliev, Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, Εκδ. Πάπυρος
• Dmitry Obolensky, Η βυζαντινή Κοινοπολιτεια, Εκδ. Βάνιας
• http://saint-icons.livejournal.com/119134.html
• http://xn--80aqecdrlilg.xn--p1ai/svyatyie-kirill-i-mefodiy-apostolyi-slavyan/
• http://en.wahooart.com/@@/8XYB5R-Jan-Matejko-St%C2%A0Stanislaus%C2%A0killing
• https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B9%CE%B1%CE%BD_%CE%9C%CE%B1%CF%84%CE%AD%CE%B9%CE%BA%CE%BF