Σκόρπιες σκέψεις πάνω στις «καρυάτιδες»
Γράφει η Titania Matina
«Ο Βιτρούβιος (Ι, Ι,5) ήταν ο πρώτος που αποκάλεσε καρυάτιδες τις γυναικείες μορφές που μερικές φορές χρησιμοποιούνταν ως αρχιτεκτονικά στηρίγματα. Σε αυτές έβλεπε τις γυναίκες των Καρυών, λακωνικής πόλης, που είχαν οδηγηθεί στη δουλεία. Κατά τη γνώμη του, το αρχιτεκτονικό βάρος που σήκωναν συμβόλιζε την υποταγή τους. Αυτή η ερμηνεία γίνεται κατανοητή στο πλαίσιο των συμβολισμών της εποχής του Αυγούστου και ιδιαίτερα στο Forum του Αυγούστου στη Ρώμη, αλλά δεν έχει κανένα νόημα στην αρχαϊκή και κλασική Ελλάδα. Στην Αθήνα [σύμφωνα με την επιγραφή IG I 474-479] οι λεγόμενες «καρυάτιδες» του Ερεχθείου αναφέρονται ως «κόρες». Ωστόσο, από τον Βιτρούβιο καθιερώθηκε η παραδοσιακή τους ονομασία.
Μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει να αναρωτηθούμε πού γεννήθηκε η ιδέα να δοθεί σε έναν κίονα η μορφή αγάλματος. Σύμφωνα με τον Παυσανία (Λακωνικά 18), o λεγόμενος «θρόνος» του Απόλλωνα, τον οποίο ανήγειρε ο αρχιτέκτονας Βαθυκλής από τη Μαγνησία στο Αμυκλαίο της Λακωνίας, περιελάμβανε καρυάτιδες. Η ανδρική μορφή που αποκαλείται τελαμών στις κλασικές επιγραφές (στο Ηραίο του Άργους: IG IV, 517) εμφανίζεται αργότερα από την καρυάτιδα. Ο Βιτρούβιος (Ι, Ι,6) τον αποκαλεί «άτλαντα» παραπέμποντας στο Γίγαντα που φέρει τον ουράνιο θόλο.
…………………………………………
Η μνημειακή είσοδος του ανακτόρου του Tell Nalaf στη Συρία, τον 9ο αιώνα π.Χ., παρουσίαζε διάταξη που ίσως εξηγεί την προέλευση των καρυατίδων εν παραστάσι (in antis). Η είσοδος, που πλαισιωνόταν από δύο σφίγγες στη βάση των πλαϊνών ορθοστατών, υποδιαιρείτο από τρία αγάλματα, δύο ανδρικά και ένα γυναικείο, τα οποία ήταν όρθια πάνω σε ζώα και έφεραν στο κεφάλι ένα υψηλό κυλινδρικό στοιχείο. Ο τοίχος έφερε εικονιστική ζωφόρο στη βάση του. Εδώ λοιπόν, σε ένα κτίριο το οποίο μπορεί να είδαν οι πρώτοι Έλληνες που ταξίδεψαν στην Ανατολή, έχουμε ένα μέρος των διακοσμητικών θεμάτων που επαναλήφθηκαν αργότερα, κυρίως σε ιωνικά ιερά.»
Claude Rolley, Η Ελληνική Γλυπτική, τόμος Ι, Αθήνα 2006, σ. 316-317
Ο Βιτρούβιος είχε κάνει λάθος στις εκτιμήσεις του για τις μορφές που ενέπνευσαν τον τύπο της καρυάτιδας στον ελληνικό κόσμο. Τις αντιλαμβανόταν ως σκλάβες, ενώ μάλλον επρόκειτο για νέες που, στις Καρυές και στις Αμύκλες της Λακωνικής, όπως και σε πολλές άλλες –δωρικές κυρίως– περιοχές, χόρευαν σε εορτασμούς, φέροντας στο κεφάλι καλαθίσκο γεμάτο φρούτα και καρπούς, είτε προς τιμήν της Αρτέμιδος Υακινθίδος-Καρυάτιδος, είτε προς τιμήν του Υακίνθου-Απόλλωνα. Υπάρχουν σχετικές αναπαραστάσεις της αρχαιότητας και σε ανάγλυφα και σε ειδώλια και στην αγγειογραφία.
Ενδιαφέρουσες σχετικά με το θέμα είναι οι παρατηρήσεις του Claude Calame στη μελέτη του Choruses of Young Women in Ancient Greece (Boston 1997, σ.σ. 174-185). Ο Calame αναφέρεται στα αρχαιότατα Υακίνθια, γιορτή για την ευφορία της φύσης. Αυτά τελούνταν, όπως δείχνουν τα ευρήματα ειδωλίων στη Λακωνία, ήδη από τους μυκηναϊκούς χρόνους. Τιμούσαν τον Υάκινθο, προδωρική θεότητα με την οποία κατέληξε να είναι σύμφυτος ο Απόλλωνας στις Αμύκλες. Την κορύφωση της γιορτής την σηματοδοτούσε πομπή κοριτσιών και νυχτερινός τελετουργικός τους χορός γύρω από τον τάφο του Υακίνθου και “θρόνο” του Αμυκλαίου Απόλλωνα. Στον νυχτερινό χορό επικρατούσε πνεύμα ελευθεριότητας και διονυσιασμού. Ανάλογα ήταν και τα έθιμα που αφορούσαν στις Καρυές την Άρτεμι Καρυάτιν-Υακινθίδα.
Σύμφωνα με τον Calame, οι πρακτικές αυτές πέρασαν και στον Τάραντα, αποικία της Σπάρτης στην Κάτω Ιταλία. Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι στοιχεία της λατρείας του Υακίνθου είχαν διατηρηθεί και στην Αθήνα, συμφυή με τις τελετουργίες προς τιμήν του Ερεχθέως. Γιατί, στην τραγωδία Ερεχθεύς του Ευριπίδη, αναφέρονται οι κόρες του αρχέγονου μυθικού βασιλιά της Αττικής ως Υακινθίδες θεές. Υπήρχε συνεπώς και στην Αθήνα ένα ανάλογο μυθολογικό και τελετουργικό –και στην καταγωγή του μυκηναϊκό– υπόστρωμα που εξηγεί γιατί οι κόρες του Ερεχθείου της Ακρόπολης (οι γνωστές μας “καρυάτιδες”) εικονίζονται με κάλαθο στο κεφάλι.
Στην πλαστική, κόρες που σήκωναν φορτία είναι γνωστές και από περιρραντήρια – θυμιατήρια. Στις περιπτώσεις αυτές, η μαεστρία του γλύπτη αποκαλυπτόταν στον τρόπο με τον οποίο απέδιδε το ζύγισμα του βάρους, με την απαραίτητη χάρη, στο ανθρώπινο σώμα, με την έμφαση να πέφτει στη λεκάνη και στα πόδια.
Τα ζητήματα αυτά γίνονταν συνθετότερα όταν μεγάλου μεγέθους αγάλματα κορών χρησιμοποιούνταν ως πραγματικά αρχιτεκτονικά μέλη οικοδομημάτων, σε πλήρη αντικατάσταση κιόνων ή πεσσών.
Θαυμάσια παραδείγματα της αρχαϊκής περιόδου προσφέρονται σε αρκετά θραύσματα τέτοιων κορών που προέρχονται από αναθηματικούς θησαυρούς στους Δελφούς. Διάφορα θραύσματα δεν έχουν ταυτοποιηθεί. Ωστόσο, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μία από τις δύο κόρες του θησαυρού των Σιφνίων στους Δελφούς.
Από την κλασική περίοδο, οι πλέον γνωστές και αριστοτεχνικές μορφές με καλαθίσκο στο κεφάλι, στη θέση κιονόκρανου, είναι, βεβαίως, οι κόρες του Ερεχθείου της Ακρόπολης Αθηνών, έργα του Καλλιμάχου.
Συγκρίνοντας τα παραπάνω στοιχεία με τις μέχρι τώρα δημοσιευμένες φωτογραφίες των δύο κορών στο μνημείο της Αμφίπολης, μένουμε με την εντύπωση ότι οι συγκεκριμένες κόρες δεν λειτουργούσαν ως αρχιτεκτονικά μέλη, δηλαδή δεν έφεραν φορτία, αλλά μάλλον αποτελούσαν διακοσμητικές προσόψεις πεσσών.
Πηγές: http://www.heritageforpeace.org/syria-culture-and-heritage/museums/
http://www.ime.gr/chronos/04/gr/culture/313arts_arch_planother.html
http://www.miti3000.it/mito/musei/altes/altes3.htm
