“Χαμένος Κρίκος”; Ποιος Χαμένος Κρίκος;
Οι αποδείξεις της θεωρίας της εξέλιξης
Γράφει ο Κωνσταντίνος Σαπαρδάνης
Σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο του 2005 (σελ.220) μόνο το 55% των Ελλήνων απάντησαν θετικά στο ερώτημα «Οι άνθρωποι, όπως τους ξέρουμε σήμερα, εξελίχθηκαν από προγενέστερα είδη ζώων». Μια αναζήτηση στο youtube με το θέμα «θεωρία της εξέλιξης» θα εμφανίσει πληθώρα αποτελεσμάτων κατά της θεωρίας και ελάχιστα υπέρ! Κακή εκπαίδευση και θρησκευτικό δόγμα έχουν πείσει τους Έλληνες (και όχι μόνο) ότι η θεωρία της εξέλιξης είναι…απλά μια θεωρία, που περιμένουμε να αποδειχθεί. Τα επιχειρήματα που παρουσιάζονται κατά καιρούς εναντίον της θεωρίας προέρχονται πάντα από το χώρο της θρησκείας και ελπίζω να απαντηθούν παρακάτω.
Ένα από αυτά είναι ο περιβόητος «χαμένος κρίκος» μεταξύ πιθήκου και ανθρώπου. Εφόσον δηλαδή καταγόμαστε από κατώτερα ζώα, ποιος είναι ο ενδιάμεσος οργανισμός που κατέληξε στον homo sapiens; Το ερώτημα παρουσιάστηκε ήδη από την εποχή του Δαρβίνου, εποχή που δεν υπήρχε όμως αρχείο απολιθωμάτων, οπότε και δεν μπορούσε να απαντηθεί καταληκτικά, αλλά μόνο στην αρχή του. Από τότε οι «δημιουργιστές» έχουν διδαχτεί, κυρίως μεταξύ τους, να επαναλαμβάνουν το παραπάνω ερώτημα σαν να είναι το πλέον αφοπλιστικό επιχείρημα εναντίον της εξέλιξης. Στην πραγματικότητα, είμαστε τυχεροί που έχουμε έστω και ένα απολίθωμα από οποιοδήποτε ζώο, πόσο μάλλον από τους πρόσφατους προγόνους μας. Θα μπορούσε κάλλιστα να μην υπάρχει κανένα, η θεωρία θα έστεκε εξίσου δυνατή. Εξάλλου, από την εποχή του Δαρβίνου έχουμε βρει αρκετούς χαμένους κρίκους, όπως φαίνεται στο παρακάτω διάγραμμα.
Το πρόβλημα με τους δημιουργιστές είναι ότι κάθε φορά που βρίσκουμε ένα απολίθωμα, το παρουσιάζουν σαν αυτό να εισάγει δύο καινούργια κενά στην ιστορία της εξέλιξης. Αν δηλαδή βρούμε μεταξύ των ειδών Α και Γ ένα απολίθωμα του είδους Β, τότε θα πουν ότι μας λείπει ένα άλλο μεταξύ του Α και του Β και ένα ακόμα μεταξύ του Β και του Γ. Υποκριτικά απαιτούν τέλειες αποδείξεις από την επιστήμη, αλλά καμία από το δόγμα τους. Είναι αδύνατο να περιμένουμε να βρούμε απολιθώματα από όλα τα είδη που υπήρξαν ποτέ, αυτό όμως δεν αποτελεί πρόβλημα για τη θεωρία της εξέλιξης.
Η λέξη «θεωρία» στην καθομιλουμένη χρησιμοποιείται ως συνώνυμη της λέξης «υπόθεση» ή «άποψη». Στον χώρο της επιστήμης η έννοια της θεωρίας συνιστά ένα σύνολο θέσεων που εξηγούν κάποιες παρατηρήσεις μας στον φυσικό κόσμο. Ξεκινώντας από μια υπόθεση, κάνουμε κάποιες προβλέψεις, και στη συνέχεια κάνουμε πειράματα, ή παρατηρήσεις στη φύση, τα οποία εμφανίζουν κάποια αποτελέσματα. Αν τα αποτελέσματα αυτά ταυτίζονται με τις προβλέψεις της υπόθεσης τότε η υπόθεση θεωρείται αποδεδειγμένη ως αληθινή και αναβαθμίζεται σε θεωρία. Όσο μάλιστα μπορούμε να κάνουμε προβλέψεις χρησιμοποιώντας την θεωρία, τόσο πιο στέρεα εγκαθιδρύεται αυτή.
Ποιες είναι όμως οι θέσεις της θεωρίας της εξέλιξης, και με τι είδους προβλέψεις μπορούμε να τις αξιοποιήσουμε;
- Οι οργανισμοί εξελίσσονται.
Αναφέρομαι εδώ στην κληρονομικότητα, γεγονός τόσο προφανές, που σχεδόν δεν χρειάζεται να αναφερθεί. Δεν αποτελεί καν ανακάλυψη του Δαρβίνου, καθώς χρησιμοποιείται εδώ και χιλιετίες από τους ανθρώπους στην αγροτική καλλιέργεια αλλά και στην εξημέρωση του λύκου, με την καθοδηγούμενη από τους ανθρώπους εξέλιξή του σε σκύλο. Σαν παράδειγμα βλέπουμε την εξέλιξη της άγριας μπανάνας (που ωμή δεν είναι βρώσιμη) στη σύγχρονη ποικιλία που όλοι γνωρίζουμε.
Επαληθευμένες προβλέψεις: Διασταυρώσεις από διάφορες ράτσες σκύλων για κάποιο επιθυμητό αποτέλεσμα, καλλιέργεια με χρήση μεγάλων καρπών έτσι ώστε το μελλοντικό πληθυσμιακό μέγεθος της σοδειάς να είναι μεγάλο, ευγονική…
- Η εξέλιξη γίνεται σταδιακά.
Δεν υπήρξε ποτέ κάποιος πίθηκος που γέννησε έναν άνθρωπο. Για την ακρίβεια ποτέ κανένα ζεύγος οργανισμών δεν γέννησε απόγονο που να ανήκει σε άλλο είδος απ’ ό,τι αυτοί. Οι τυχαίες μεταλλάξεις σε κάθε γενιά δεν επιφέρουν κάποια δραματική αλλαγή στον απόγονο, αλλά συνιστούν πολύ μικρές μεταβολές στο γονιδίωμά του, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου συσσωρεύονται, για να προκύψει τελικά ένας μακρινός απόγονος τόσο διαφορετικός από τον «αρχικό» που θα μιλάμε για διαφορετικό είδος. Μια χρήσιμη παρομοίωση είναι η εξής: Φανταστείτε να είχατε μια φωτογραφία πορτρέτο σας για κάθε μέρα της ζωής σας. Αν σας παρουσίαζα δύο φωτογραφίες από δύο συνεχόμενες μέρες, θα αναγνωρίζατε ποια από τις δύο ήταν προγενέστερη της άλλης; Φυσικά και όχι. Οι διαφορές στον οργανισμό υπάρχουν, αλλά δεν φαίνονται. Παρόλα αυτά, αν δείτε μια φωτογραφία σας όταν ήσασταν βρέφος και μια σημερινή, οι διαφορές είναι παραπάνω από εμφανείς. Κάπως έτσι και με την εξέλιξη, οι διαφορές ανά γενιά είναι απειροελάχιστες, αλλά σε βάθος χρόνου συνιστούν τη διαφορά μεταξύ ενός αρχέγονου βακτηριδίου και ενός homo sapiens. Μην ξεχνάμε ότι η ζωή υπάρχει εδώ και 3,5 δις χρόνια στη Γη.
Πρόβλεψη: Θα πρέπει να βρούμε απολιθώματα ειδών που οδηγούν σε κάποιο σύγχρονο είδος. Όντως, βρίσκουμε συνεχώς απολιθώματα ειδών από τα οποία προέρχονται σύγχρονα ζώα (συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπινου), και οι μεταβολές είναι σταδιακές και αργές.
- Η εξέλιξη οδηγεί σε διαφορετικά είδη – η εξέλιξη δεν είναι γραμμική αλλά ειδογενετική (speciation). Ή αντίθετα, μπορούμε πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο να βρούμε τον κοινό πρόγονο οποιωνδήποτε δύο διαφορετικών ειδών.
Αν η θεωρία της εξέλιξης μιλούσε για γραμμική εξέλιξη, δεν θα δικαιολογούνταν η πολυμορφία της ζωής στον πλανήτη. Αντίθετα, η θεωρία μιλάει για διακλαδώσεις στο «δέντρο της ζωής». Το είδος Α δεν οδηγεί στο Β, αλλά διακλαδώνεται στο Β και στο Γ. Το γεγονός ότι μοιραζόμαστε το 98% του DNA μας με τους σύγχρονους χιμπατζήδες (το μεγαλύτερο ποσοστό απ’ ότι με οποιοδήποτε άλλο ζώο) σημαίνει ότι με τους χιμπατζήδες έχουμε τον πιο πρόσφατο κοινό πρόγονο απ’ ό,τι με άλλους ζωντανούς οργανισμούς. Με τους ουραγκοτάγκους έχουμε πιο παλιό κοινό πρόγονο οπότε το ποσοστό πέφτει.
Εδώ πρέπει να αναφερθώ στη λανθασμένη κοινή αντίληψη ότι η εξέλιξη λέει πως καταγόμαστε από πιθήκους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι πίθηκοι είναι σύγχρονα ζώα, εξίσου εξελιγμένα όσο εμείς (αλλά όχι όπως εμείς).
Επαληθευμένη πρόβλεψη: Όπως παραπάνω, βρίσκουμε απολιθώματα ειδών που έχουν χωριστεί από τον πρόγονό τους σε κάποια χρονική στιγμή και επειδή απομακρύνθηκαν γεωγραφικά μεταξύ τους, ακολούθησαν διαφορετικές κατευθύνσεις εξελικτικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, τα νησιά Γκαλάπαγκος, τα οποία επισκέφτηκε ο Δαρβίνος και τον βοήθησαν να σχηματίσει τη θεωρία του, και όπου κάθε νησί, όντας απομονωμένο, φιλοξενεί διαφορετικές παραλλαγές των ίδιων ειδών, προσαρμοσμένες στις συνθήκες του κάθε νησιού.
- Ο μηχανισμός της εξέλιξης είναι η φυσική επιλογή.
Στη φύση, λόγω σφαλμάτων στην αντιγραφή του DNA, παρουσιάζονται μεταλλάξεις στους απογόνους κάθε γενιάς. Κάποιες μεταλλάξεις είναι ασήμαντες, κάποιες όχι. Για παράδειγμα, ένα είδος λεπιδόπτερου (peppered moth), μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν άσπρο. Επειδή σύχναζε σε ένα είδος δέντρου που ο κορμός του είχε παρόμοιο χρώμα, το χρώμα του λεπιδόπτερου του παρείχε ένα φυσικό καμουφλάζ. Αν γεννιόταν κάποιο πιο σκουρόχρωμο λεπιδόπτερο οι φυσικοί του εχθροί το έβρισκαν με ευκολία και το έτρωγαν, άρα οι πιθανότητες ήταν να τεκνοποιούν λιγότερο τα σκουρόχρωμα λεπιδόπτερα και άρα να μην επικρατήσει το γονίδιο που κάνει τα λεπιδόπτερα σκουρόχρωμα. Μέχρι το τέλος όμως του αιώνα το 98% των λεπιδοπτέρων ήταν μαύρα. Τι είχε μεσολαβήσει; Η βιομηχανική επανάσταση. Με τη λειτουργία εργοστασίων και την ακόλουθη μόλυνση του αέρα, οι κορμοί των δέντρων αποκτούσαν μαύρο χρώμα, οπότε οι ρόλοι αντιστράφηκαν και ήταν οι λευκοί απόγονοι που έπεφταν θύματα της κληρονομικότητας. Έτσι επικράτησε εν τέλει το γονίδιο που ευθύνεται για το σκούρο χρώμα στους πληθυσμούς των λεπιδοπτέρων.
Τι πρόβλεψη μπορούμε να κάνουμε εδώ; Αν η μόλυνση απομακρυνόταν και τα δέντρα ξαναγίνονταν άσπρα θα έπρεπε και τα λεπιδόπτερα να ξαναγίνουν άσπρα. Αυτό έγινε και στην πραγματικότητα.
Υπάρχουν πολλοί άλλοι τρόποι να προσεγγίσουμε το θέμα της απόδειξης της θεωρίας της εξέλιξης. Η μοριακή γενετική, η γεωγραφική κατανομή, τα απολιθώματα και η παρατήρηση με τα ίδια μας τα μάτια αποτελούν πηγές πληθώρας αποδείξεων για την ιστορική ακρίβεια της εξέλιξης.
Η ανάλυση δεδομένων της μοριακής γενετικής ξεφεύγει των ορίων του παρόντος κειμένου και του συγγραφέα του. Όποιος ενδιαφερόμενος μπορεί να ξεκινήσει από αυτόν τον σύνδεσμο.
Γεωγραφική κατανομή: Φυτά και ζώα απαντώνται στον πλανήτη σε συγκεκριμένες περιοχές και όχι σε άλλες, ακόμα κι αν θα μπορούσαν να ευδοκιμήσουν και στις μεν και στις δε. Έγινε σχετική νύξη παραπάνω, αναφορικά με τα νησιά Γκαλάπαγκος. Έστω ότι έχουμε μια περιοχή γης και για κάποιο λόγο (σεισμός, πλημμύρα, ποτάμι που αλλάζει πορεία…) ένα είδος που κατοικεί σε αυτήν χωρίζεται σε δύο πληθυσμούς, ανεξάρτητους πλέον μεταξύ τους. Εφόσον η θεωρία της εξέλιξης μιλάει για τυχαίες μεταλλάξεις, ακόμα και αν οι κλιματικές συνθήκες στις δύο περιοχές είναι πανομοιότυπες, η εξέλιξη της μιας ομάδας θα την οδηγήσει σε διαφορετικό δρόμο από την άλλη. Σε κάθε περιοχή η φυσική επιλογή θα επιδρά και θα διαλέγει από τους διαθέσιμους απογόνους, οι οποίοι εφόσον έχουν μεταλλαχθεί τυχαία, θα οδηγήσουν σε διαφορετικά είδη. Γι’ αυτό υπάρχουν διαφορετικά είδη χελωνοειδών στα νησιά Γκαλάπαγκος. Γι’ αυτό επίσης μαρσιποφόρα θηλαστικά βρίσκουμε σχεδόν μόνο στην απομονωμένη Αυστραλία. Τα παραδείγματα είναι αμέτρητα.
Το να δούμε την εξέλιξη να συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας είναι εξαιρετικά δύσκολο όσον αφορά τα θηλαστικά, λόγω της μεγάλης διάρκειας της κάθε γενιάς τους. Είναι όμως αισθητά πιο εύκολο να τη δούμε στα βακτηρίδια που ζούνε μερικές ώρες (ή και στα έντομα, όπως τα λεπιδόπτερα παραπάνω). Ο βιολόγος Richard Lenski ξεκίνησε το 1988 ένα πείραμα όπου χρησιμοποίησε το βακτηρίδιο e-coli για να παρατηρήσει τις εξελικτικές του αλλαγές. Μέχρι το 2010 είχε φτάσει να καλλιεργήσει 50.000 γενιές του βακτηριδίου, με δεκάδες αφομοιωμένες και ωφέλιμες γενετικές αλλαγές.
Την εξέλιξη τη βλέπουμε και στους ιούς [διόρθωση] στα βακτήρια, όπως θα σας πείσει η δοκιμή ενός αντιβιοτικού που δεν θα έχει τα ποθητά αποτελέσματα, καθώς, ως γνωστόν, η κατάχρηση αντιβιώσεων έχει κάνει τους ιούς [διόρθωση] τα βακτήρια πιο ανθεκτικά, δηλαδή τα έχει ωθήσει στην εξέλιξη αντοχών σε αυτά.
Τα απολιθώματα αποτελούν την πιο προφανή απόδειξη για την ύπαρξη ενδιάμεσων ειδών μεταξύ ενός σύγχρονου ζώου και κάποιου κοινού προγόνου μας. Έχουν ανακαλυφθεί κυριολεκτικά εκατομμύρια απολιθώματα ανά τον κόσμο (πολλές φορές από το ίδιο είδος) και αυτό που κάνει εντύπωση είναι ότι όλα, ένα προς ένα, χρονολογούνται στην περίοδο και στην περιοχή της Γης που θα περίμενε κανείς να ζούσαν, αν είχαν σταδιακά και κληρονομικά εξελιχθεί, ακριβώς όπως εικάζει η Δαρβινική θεωρία. Θα αρκούσε ένα μόνο απολίθωμα σε λάθος μέρος για να ανατραπεί η θεωρία της εξέλιξης, κι όμως όλα επαληθεύουν τη θεωρία! Το παράδειγμα που έδωσε ο βιολόγος J.B.S. Haldane όταν ρωτήθηκε τι θα τον έπειθε για να απορρίψει τη θεωρία της εξέλιξης είναι «ένα κουνέλι στην προκαμβριανή περίοδο». Φυσικά, δεν έχει βρεθεί τέτοιο κουνέλι.
Είναι λοιπόν η θεωρία της εξέλιξης διαψεύσιμη; Φυσικά και είναι! Για την ακρίβεια, κάθε επιστημονική θεωρία είναι διαψεύσιμη. Μια λίστα με δεδομένα που θα συνέτριβαν τη θεωρία αν ήταν αληθινά, είναι η εξής:
- Απολιθώματα σε λάθος χρόνο/μέρος.
- Απουσία γενετικής ποικιλίας στο ίδιο είδος.
- Μια αφομοιωμένη γενετική μεταλλαγή που δεν είναι ωφέλιμη στο «τρέχον» είδος, αλλά είναι ωφέλιμη στο επόμενο (πιο εξελιγμένο).
- Μεταλλάξεις εχθρικές στο άτομο αλλά ωφέλιμες στον πληθυσμό.
- Μεταλλάξεις που δεν θα μπορούσαν να έχουν εξελιχθεί βήμα προς βήμα, αλλά μόνο ξαφνικά.
- Παρουσίαση αλτρουιστικής συμπεριφοράς μεταξύ μη συγγενών σε μη κοινωνικά ζώα.
Η λίστα είναι μεγάλη, αλλά δεν έχει παρουσιαστεί καμία από τις παραπάνω απειλές κατά της θεωρίας.
Ένα άλλο σημαντικό σημείο είναι τα σφάλματα που βρίσκουμε στους βιολογικούς οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου. Είναι λάθη που δεν θα περίμενε κανείς να βρει αν μας είχε κατασκευάσει ένας ευφυής δημιουργός. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το νεύρο που ξεκινάει από τον εγκέφαλο και καταλήγει στον λάρυγγα. Θα περίμενε κανείς τα δύο να συνδέονται σχεδόν με μια ευθεία, δεδομένης της πολύ κοντινής απόστασής του. Στην πραγματικότητα όμως, το νεύρο ξεκινάει από τον εγκέφαλο, περνάει δίπλα από τον λάρυγγα, κατεβαίνει στο στήθος, κάνει μια λούπα γύρω από μια κεντρική αρτηρία της καρδιάς και ξανανεβαίνει στο λάρυγγα. Στον άνθρωπο αυτή η παράκαμψη είναι περίπου 50 εκατοστά. Στην καμηλοπάρδαλη είναι μερικά μέτρα. Η θεωρία της δημιουργίας από ένα πάνσοφο δημιουργό δεν μπορεί να εξηγήσει αυτήν την αχρείαστη παράκαμψη. Η θεωρία της εξέλιξης μπορεί: Στα ψάρια, από τα οποία καταγόμαστε (όχι τα σύγχρονα ψάρια φυσικά), επειδή δεν υπάρχει λαιμός, η προαναφερόμενη λούπα είναι η πιο σύντομη διαδρομή. Όταν προστέθηκε ο λαιμός στους απογόνους τους, τα θηλαστικά, η καρδιά σταδιακά άρχισε να κατεβαίνει, και μαζί της παρέσυρε και αυτό το νεύρο.
Υπάρχουν αναρίθμητα τέτοια κατασκευαστικά σφάλματα, τα οποία μόνο η εξέλιξη μπορεί να εξηγήσει.
Ελπίζω να είναι πλέον προφανής η ιστορική αλήθεια της εξέλιξης, η βιβλιογραφία είναι φυσικά τεράστια, θα πρότεινα οποιοδήποτε βιβλίο του βιολόγου Richard Dawkins που κάνει πολύ καλή δουλειά στο να παρουσιάζει εκλαϊκευμένα τις γνώσεις του και στα βιβλία του οποίου η εξέλιξη αποκτά λυτρωτικό χαρακτήρα, δείχνοντάς μας πόσα έχουμε μοιραστεί με τη χλωρίδα και την πανίδα του πλανήτη μας, απέναντι στη στενόμυαλη οπτική των δημιουργιστών (αρνητές της ιστορίας) που προσπαθούν να διαστρεβλώσουν τα γεγονότα για να τα προσαρμόσουν στις προαποφασισμένες τους ιδέες.
Είμαστε ανερχόμενοι πίθηκοι, όχι εκπεσόντες άγγελοι.
Πηγές
- Charles Darwin – Η καταγωγή του ανθρώπου (εκδ. Γκοβόστης, 2006)
- Richard Dawkins – Το μεγαλύτερο θέαμα στη Γη (εκδ. Αβγό, 2009)
(από κεφάλαιο του οποίου είναι δανεισμένος ο τίτλος)
- Jerry Coyne – Why Evolution Is True (εκδ. OUP Oxford, 2010)
Η εξέλιξη μπροστά στα μάτια μας – Λεπιδόπτερα.
Η εξέλιξη μπροστά στα μάτια μας – Το πείραμα του Richard Lenski με τα βακτηρίδια e-coli.
Κατασκευαστικά σφάλματα ή κληρονομιά των προγόνων μας;
Ανατομία καμηλοπάρδαλης.
Μια σύντομη παρουσίαση της θεωρίας της εξέλιξης.
Συνέντευξη του Richard Dawkins για την εξέλιξη.
Παρουσίαση του Jerry Coyne με αποδείξεις υπέρ της εξέλιξης.
Ο Carl Sagan παρουσιάζει την εξέλιξη του ανθρώπου (με ελληνικούς υπότιτλους)
Pingback: Ο Δαρβίνος, η Κληρονομιά και οι Παρεξηγήσεις