Το ιστορικό πρόσωπο του Ιησού Χριστού
Γράφει ο Γιάννης Σιατούφης
Υπήρξε ο Ιησούς ιστορικό πρόσωπο; Και αν υπήρξε, πότε γεννήθηκε; Πού γεννήθηκε; Γεννήθηκε σε φάτνη, σε σπηλιά ή σε σπίτι; Συνέβη η απογραφή και η σφαγή των νηπίων; Πώς έζησε τα παιδικά του χρόνια; Σε αυτά και άλλα ερωτήματα άρχισε να ψάχνει απαντήσεις ο ιστορικός από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι και τις μέρες μας. Άρχισε να γίνεται δηλαδή κριτική στα Ευαγγέλια μόλις αυτά τα τελευταία 200 χρόνια, γιατί πριν ήταν ιερά κείμενα και κανείς δεν τολμούσε να τα αμφισβητήσει. Επιπλέον άρχισαν να αναζητούνται πληροφορίες σε ιστορικούς της εποχής και σε τυχόν αυτόπτες μάρτυρες.
Η έρευνα χωρίζεται σε δύο επομένως επίπεδα. Από τη μια στα κείμενα των 4 Ευαγγελιστών, αλλά και στα μη επίσημα Ευαγγέλια (τα λεγόμενα απόκρυφα), στα οποία επιδιώκουν να βρουν ιστορικά και μυθολογικά στοιχεία. Και από την άλλη πλευρά ψάχνουν αναφορές στο Χριστό σε κείμενα σύγχρονων και μεταγενέστερων Ρωμαίων, Εβραίων και άλλων ιστορικών.
Ας ξεκινήσουμε με τα στοιχεία των Ευαγγελίων. Τα 4 επίσημα Ευαγγέλια γράφτηκαν αρκετά χρόνια μετά τη σταύρωση του Χριστού (κατά μία εκδοχή περί τα 40 χρόνια από τη Σταύρωση και περί τα 70 με 80 χρόνια από τη Γέννηση). Ο Ματθαίος μιλά για τη γέννηση του Ιησού στη Βηθλεέμ σε μια οικία την εποχή που βασίλευε ο Ηρώδης. Από την άλλη ο Λουκάς αναφέρει ότι η Μαριάμ και ο Ιωσήφ μεταβαίνουν στη Βηθλεέμ για την απογραφή που διέταξε ο Αύγουστος και, επειδή δε βρέθηκε κατάλυμα, αναγκάστηκαν να μείνουν σε φάτνη. Μια τρίτη εκδοχή προέρχεται από ένα από τα λεγόμενα απόκρυφα Ευαγγέλια, που είναι σήμερα γνωστό ως Πρωτευαγγέλιο Ιακώβ. Αυτό ασχολείται κυρίως με την καταγωγή και την ανατροφή της Μαρίας και προς το τέλος της αφήγησης ιστορεί τα σχετικά με τη Γέννηση, επιμένοντας στην παρθενία της Μαρίας και υπογραμμίζει ότι ο Ιησούς γεννήθηκε σε σπήλαιο μακριά από την πόλη. Ξεφεύγοντας λίγο από τα Ευαγγέλια να αναφέρουμε ότι την εκδοχή της γέννησης σε σπήλαιο, έξω από τη Βηθλεέμ, επειδή δε βρέθηκε κατάλυμα, το αναφέρει και ο Ιουστίνος σε σύγγραμμά του 2ου αι.. Εκεί προσκύνησαν το Θείο Βρέφος μάγοι από την Αραβία.
Επανερχόμενοι στους Ευαγγελιστές να πούμε ότι τη στιγμή της Γέννησης ο Ματθαίος αναφέρει ότι το Θείο Βρέφος το προσκύνησαν μάγοι, που οδηγήθηκαν στο σπίτι από ένα αστέρι, ενώ ο Λουκάς επισημαίνει ότι γύρω από το Βρέφος βρέθηκαν ποιμένες, οι οποίοι φύλαγαν τα ζώα τους και ειδοποιήθηκαν από Αγγέλους να προσκυνήσουν το Βρέφος. Άλλη μεταγενέστερη εκδοχή αναφέρει ότι πρώτα έσπευσαν να προσκυνήσουν τον Ιησού ένα βόδι και ένα γαϊδούρι, πράγμα το οποίο έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές στη Δύση.
Το απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ιακώβ (που αναφέρθηκε πιο πάνω) αναφέρει ότι ο Ιωσήφ χρειάστηκε να αναζητήσει μαμή διανύοντας μεγάλη απόσταση. Αφού τους επισκέφτηκαν οι μάγοι, έγινε γνωστός ο κίνδυνος που απειλούσε το Θείο Βρέφος και η μητέρα του, για να το κρύψει, το σπαργάνωσε σε πάθνη (παχνί) βοδιών.
Ο Ματθαίος αφηγείται τη φυγή στην Αίγυπτο, τη σφαγή των νηπίων και την επιστροφή στη Ναζαρέτ και αμέσως μετά αναφέρει για τον Βαπτιστή Ιωάννη και τη Βάπτιση του Ιησού. Από την άλλη ο Λουκάς αναφέρει την επίσκεψη στο Ναό, την επιστροφή στη Ναζαρέτ, την εκ νέου επίσκεψη στο Ναό, όταν ο Ιησούς συμπλήρωσε τα 12 χρόνια.
Για τη γέννηση υπάρχει και μια τέταρτη εκδοχή. Πολλοί χριστιανοί δεν έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για την παιδική ηλικία του Ιησού, επειδή πίστευαν ότι η μεγάλη του στιγμή ήρθε με τη Βάπτιση. Μάλιστα κάποια από τα απόκρυφα Ευαγγέλια αναφέρουν ότι την ώρα της Βάπτισης ακούστηκε η Θεϊκή φράση «Εγώ Σε γέννησα σήμερα». Αν η λέξη «σήμερα» γινόταν αποδεκτή με την κυριολεκτική σημασία της, τότε ο Χριστός γεννήθηκε την ημέρα της Βάπτισης. Και το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο ανήκει μάλλον σε αυτή την κατηγορία, που θεωρούσε τη Βάπτιση μια νέα γέννηση. Κάποιοι μάλιστα αποφάσισαν να γιορτάζουν ως σημαντικότερο γεγονός τα Θεοφάνια και μάλιστα προσδιόριζαν τη Βάπτιση το 15ο έτος του αυτοκράτορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Τιβέριου, δηλαδή το 29 μ.Χ.. Γενικά πάντως η Ορθοδοξία είχε να αντιμετωπίσει δύο διαμετρικά αντίθετες απόψεις. Από τη μια αυτή που εμφάνιζε τον Ιησού απλό άνθρωπο που απέκτησε τη θεϊκή ιδιότητα με τη Βάπτιση και από την άλλη αυτή που τον εμφάνιζε από τη Γέννησή του ως τέλειο Θεό
Φαίνεται τελικά ότι οι πιστοί διάλεξαν τις πιο ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες της κάθε εκδοχής, δηλαδή, τους μάγους και το αστέρι από το Ματθαίο, τη φάτνη, τους ποιμένες και τους ουράνιους Αγγέλους από το Λουκά, το σπήλαιο, το παχνί των βοδιών και τη μαμή από το Πρωτευαγγέλιο.
Αυτά όλα είναι τα μυθικά στοιχεία. Όλα τα μυθικά και υπερφυσικά στοιχεία συνόδευαν τις διηγήσεις και άλλων θείων και ηρωικών αντρών. Άλλωστε ο χριστιανισμός επηρεάστηκε από παλαιότερες θρησκείες. Στη θρησκεία των αρχαίων Αιγυπτίων, που χρονολογείται από το 3000 π. Χ., κεντρική είναι η φιγούρα του θεού-ήλιου Χόρους. Αυτός γεννήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου από την παρθένο Ίσιδα, ενώ η γέννησή του συνοδεύτηκε από την εμφάνιση ενός άστρου από την ανατολή, το οποίο ακολούθησαν τρεις μάγοι για να φτάσουν στο σημείο της γέννησης και να του φέρουν δώρα. Στα ταξίδια του συνοδευόταν από 12 μαθητές και έκανε πολλά θαύματα. Κάποια από τα πολλά ονόματα με τα οποία τον προσφωνούσαν ήταν «ο γιος του θεού», «καλός ποιμένας», «αμνός του θεού», «η αλήθεια», «το φως» κ.α.. Αφού προδόθηκε από τον Τυφώνα, ο Χόρους σταυρώθηκε, θάφτηκε για 3 μέρες και αναστήθηκε.
Ο Άττις στη Φρυγία, γεννήθηκε από την παρθένα Κυβέλη στις 25 Δεκεμβρίου. Σταυρώθηκε, θάφτηκε σε τάφο και αναστήθηκε μετά από τρεις μέρες. Στην Ινδία ο Κρίσνα γεννήθηκε από την παρθένα Ντεβάκι, με ένα άστρο στην ανατολή να σηματοδοτεί τον ερχομό του.
Στην Περσία ο Μίθρα γεννήθηκε από παρθένο σε μία σπηλιά στις 25 Δεκεμβρίου και αμέσως δέχτηκε δώρα από τρεις βοσκούς. Είχε 12 μαθητές και έκανε πολλά θαύματα, ενώ μετά το θάνατό του θάφτηκε για τρεις ημέρες και έπειτα αναστήθηκε. Η επιγραφή «Όποιος δεν φάει το σώμα μου και δεν πιει το αίμα μου, ώστε να γίνει ένα μαζί μου κι εγώ ένα με αυτόν, δεν θα γνωρίσει τη σωτηρία» βρέθηκε σε ένα ιερό του.
Στην Ελλάδα είναι γνωστή η ιστορία του Διόνυσου, που γεννήθηκε από την παρθένο Σεμέλη στις 25 Δεκεμβρίου. Κάποιες από τις προσφωνήσεις του ήταν «βασιλεύς των βασιλέων», «ο μονογενής υιός του θεού», «το άλφα και το ωμέγα», «θεός Κύριος γεννηθείς εκ θεού» και πολλά άλλα. Ήταν δάσκαλος και ταξίδευε κάνοντας θαύματα, όπως η μετατροπή του νερού σε κρασί. Μετά το θάνατό του αναστήθηκε.
Υπάρχουν, όμως, στα Ευαγγέλια και τα πραγματικά ιστορικά στοιχεία όπως ο Ηρώδης ο Μεγάλος, που του είχε δοθεί από τους Ρωμαίους ο τίτλος του Εθνάρχη των Εβραίων και στη συνέχεια (από το 4 π.Χ.) ανέλαβε ο γιος του, ο Ηρώδης ο Αντύπας, ο τετράρχης, γιατί με το θάνατό του ο Ηρώδης ο Μεγάλος μοίρασε το βασίλειό του στους 3 γιους του και στην προγονή του τη Σαλώμη.
Ένα αίνιγμα είναι η σφαγή των νηπίων. Εφόσον έγινε το τραγικό αυτό γεγονός από τον Ηρώδη Αντύπα, τότε ο Χριστός πρέπει να γεννήθηκε το 4 π.Χ.! Ο Ηρώδης ο Αντύπας πραγματικά ήταν δολοπλόκος και δύσκολος χαρακτήρας. Επιπλέον, υπαρκτό πρόσωπο είναι ο Πόντιος Πιλάτος, που το 26 μ.Χ. τοποθετείται τοποτηρητής του αυτοκρατορικού Λεγάτου της Συρίας, επαρχία της οποίας ήταν και η Ιουδαία.
Ας πάμε τώρα στις ιστορικές αναφορές στο πρόσωπο του Ιησού, που πρέπει να σημειώσουμε ότι όλες είναι μεταγενέστερες. Όλοι οι σύγχρονοι με το Χριστό ιστορικοί δεν έκαναν καμία αναφορά στην ύπαρξή του. Αυτό βέβαια μπορεί να σημαίνει πολλά, μπορεί να μη σημαίνει και τίποτα, γιατί τότε δεν δόθηκε κάποια ιδιαίτερη σημασία σε αυτή τη νέα θρησκεία, ούτε μπορούσε να προβλεφτεί η εντυπωσιακή εξέλιξή της.
Ο Ιώσηπος Φλάβιος (εβραϊκά Γιόσεφ Μπεν Ματατιάου), στρατιωτικός και ιστορικός, στο βιβλίο του «Ιουδαϊκή αρχαιολογία» βρίσκουμε ένα σημείο στο οποίο αναφέρεται στον Ιησού, που από τον 4ο αι. αξιοποιήθηκε στα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας, αλλά πλέον αμφισβητείται η αυθεντικότητά του. Το κομμάτι που αναφέρεται στον Ιησού αναφέρει τα εξής: «Περίπου εκείνη την εποχή ζούσε ο Ιησούς, ένας σοφός άνθρωπος, αν κάποιος μπορεί να τον πει άνθρωπο, καθώς είχε πετύχει θαυμαστά κατορθώματα και ήταν ο δάσκαλος πολλών ανθρώπων που διψούσαν για καινοτομίες. Πήρε με το μέρος του πολλούς από τους Εβραίους, αλλά και πολλούς από τους Έλληνες. Ήταν ο Μεσσίας. Όταν ο Πιλάτος τον καταδίκασε στον σταυρό, μετά από κατηγορία των αρχών μας (των Ιουδαίων), αυτοί που τον αγάπησαν από την αρχή δεν σταμάτησαν να είναι προσκολλημένοι σ’ αυτόν. Την τρίτη ημέρα εμφανίσθηκε σ’ αυτούς επανερχόμενος στη ζωή, καθώς οι ιερές προφητείες είχαν προείπει γι’ αυτό και για μυριάδες άλλα θαυμαστά πράγματα που αφορούσαν αυτόν. Και η φυλή (ομάδα) των χριστιανών, όπως ονομάσθηκαν μετά απ’ αυτόν, δεν έχει εξαφανισθεί μέχρι σήμερα».
Εφόσον το κείμενο ήταν αυθεντικό, θα ήταν η αρχαιότερη αναφορά στο Χριστό και μάλιστα από αντικειμενικό ιστορικό, γιατί ο ίδιος δεν ήταν χριστιανός. Ωστόσο, η παραπάνω παράγραφος θεωρείται ως μεταγενέστερη προσθήκη που έγινε κατά την αντιγραφή από Χριστιανό αντιγραφέα, όταν με το Διάταγμα των Μεδιολάνων επιβλήθηκε η ανεξιθρησκία. Μάλιστα λέγεται από κάποιους ότι ήταν ο Ευσέβιος αυτός που έκανε την προσθήκη, γιατί ήταν ο πρώτος Πατέρας της Εκκλησίας που συμπεριέλαβε το απόσπασμα αυτό στο έργο του. Έτσι δημιουργούσε μια εβραϊκή πηγή που επιβεβαίωνε την ιστορικότητα του Ιησού. Όμως ο Ιώσηπος, που πλέον έγραφε για τους Ρωμαίους, θα απέφευγε να αναφερθεί στην Ιουδαϊκή αντίληψη περί Μεσσία. Επιπλέον εκείνη την εποχή, που γράφτηκε η «Αρχαιολογία», αυτοκράτορας ήταν ο Δομιτιανός, ο οποίος καταδίωκε τους Χριστιανούς. Τέλος ο Ιώσηπος ήταν φαρισαίος. Ένας φαρισαίος δεν ήταν δυνατόν να αναγνωρίσει σ’ έναν άνθρωπο, που καταδικάσθηκε για παράβαση του Μωσαϊκού Νόμου, ότι ήταν ο Μεσσίας. Αναρωτήθηκαν πολλοί πώς ο Ιώσηπος αναφέρεται τόσο θετικά στον Ιησού, σε μια περίοδο που οι Εβραίοι Πατέρες εμφανίζονται επιφυλακτικοί;
Εκτός από τον Εβραίο ιστορικό Ιώσηπο και Ρωμαίοι ιστορικοί, μεταγενέστεροι κι αυτοί του Ιησού, αναφέρονται σ’ Αυτόν. Ο ιστορικός Γάιος Σουητώνιος Τράγκυλλος αναφέρει στο «Βίο του Κλαύδιου» ότι « ο αυτοκράτορας εξόρισε από τη Ρώμη τους Ιουδαίους, επειδή βρίσκονταν σε συνεχή αναταραχή, υποκινούμενοι από τον Χρεστό». Σε ένα άλλο έργο του, το «Βίο του Νέρωνα» αναφέρει ότι «επιβλήθηκαν ποινές και κατά των Χριστιανών, ανθρώπων που πίστευαν σε μια νέα και βλαβερή δεισιδαιμονία».
Ο Τάκιτος στα «Χρονικά» του αναφέρει ότι ο Νέρωνας, θέλοντας να διαλύσει τους ψίθυρους ότι η καταστρεπτική πυρκαγιά στη Ρώμη το 64 μ.Χ. οφειλόταν στον ίδιο, «επινόησε ενόχους και επέβαλε φοβερότατες ποινές σε μια κατηγορία ανθρώπων γνωστών για τα εγκλήματά τους, τους οποίους το πλήθος ονομάζει Χριστιανούς. Ο δημιουργός του ονόματος Χριστός είχε τιμωρηθεί με θάνατο κατά τη διακυβέρνηση του Τιβέριου, όταν αυτοκρατορικός επίτροπος ήταν ο Πόντιος Πιλάτος. Προς στιγμή η καταστρεπτική αυτή δεισιδαιμονία κατορθώθηκε να τεθεί υπό έλεγχο, για να αναβιώσει όμως και πάλι όχι μόνο στην Ιουδαία, που ήταν η πατρίδα του κακού, αλλά και στη Ρώμη, όπου καθετί το φοβερό και επαίσχυντο, από κάθε σημείο της Γης, βρίσκει καταφύγιο και διαπρέπει. … Ένας μεγάλος αριθμός καταδικάστηκε, όχι τόσο λόγω της φωτιάς, όσο εξαιτίας του μίσους τους προς την ανθρώπινη φυλή. … Τους σκέπαζαν το σώμα με δέρματα άγριων θηρίων και τους άφηναν εκτεθειμένους στα σκυλιά, που τους κατέσχιζαν. … Επίσης τους σταύρωναν ή τους έκαναν λαμπάδα … τους έβαζαν φωτιά για να λάμπουν μες τη νύχτα. … Τα θύματα τελικά προκάλεσαν τον οίκτο, που οφειλόταν στην εντύπωση ότι είχαν θυσιαστεί όχι για το κοινό καλό, αλλά για να ικανοποιηθούν τα κτηνώδη ένστικτα ενός ατόμου».
Ο Πλίνιος ο Νεότερος, σύγχρονος του Τάκιτου και του Σουητώνιου αποκαλεί τη νέα θρησκεία «φαύλη και χωρίς μέτρο δεισιδαιμονία.»
Γενικά οι Ρωμαίοι, ενώ έδειχναν ανεκτικότητα σε άλλες θρησκείες, κυρίως από την Ανατολή και την Αίγυπτο, τις αντιμετώπιζαν με καχυποψία ή με περιφρόνηση ακόμη. Ειδικά του Χριστιανούς τους αντιμετώπιζαν με μεγαλύτερη καχυποψία για τους εξής λόγους: συνδέονταν με εξεγέρσεις των Εβραίων, είχαν τη φήμη ανθρώπων ελάχιστα ανεκτικών σε άλλα δόγματα, ο Χριστός μιλούσε για βασιλεία, η Θεία Κοινωνία (σώμα και αίμα Χριστού) προκαλούσε υποψίες για κανιβαλισμό, ο χαιρετισμός με ένα φιλί και προσφώνηση «αδελφέ» ήταν ασυνήθιστα πράγματα, οι κοινές συναντήσεις αντρών – γυναικών προκαλούσαν κατηγορίες για σεξουαλικά όργια και τέλος η αδιαφορία για τα εγκόσμια τους έκανε να δείχνουν αντικοινωνική συμπεριφορά (γι’ αυτό και ο Τάκιτος μιλούσε για μίσος στην ανθρώπινη φυλή).
Τέλος μια ενδιαφέρουσα ιστορική πηγή είναι το έργο «Κατά Γαλιλαίων», που συνέγραψε ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ιουλιανός, ο οποίος προσπάθησε να επαναφέρει την παλιά ειδωλολατρική θρησκεία: «Μου φαίνεται σωστό να εκθέσω σε όλους τους ανθρώπους τους λόγους για τους οποίους πείστηκα ότι η σκευωρία των Χριστιανών είναι ανθρώπινο κατασκεύασμα, το οποίο συντέθηκε από κακουργία. Δεν έχει τίποτα το θεόπνευστο, αλλά επειδή εκμεταλλεύεται πέρα για πέρα εκείνο το κομμάτι της ψυχής, που αρέσκεται στους μύθους και που είναι παιδαριώδες και ανόητο, κατάφερε να μετατρέψει τερατώδεις αφηγήσεις σε πίστη της αλήθειας. … Κι ο Ιησούς που πήρε με το μέρος του τους πιο άχρηστους από τους Εβραίους, είναι ονομαστός πάνω από τριακόσια χρόνια τώρα, χωρίς να έχει κάνει τίποτα το αξιόλογο στην εποχή του˙ εκτός και αν θεωρήσουμε σπουδαιότατο έργο το ότι γιάτρεψε τους χωλούς και τυφλούς, και το ότι έκανε ξόρκια σε δαιμονισμένους στα χωριά Βηθεσδά και Βηθυνία. Γιατί δεν ξέρετε καν αν μνημονεύει την αγνότητα, κι ωστόσο μιμείστε την οργή και την δριμύτητα των Ιουδαίων καταστρέφοντας ιερά και βωμούς και κατασφάξατε όχι μόνο τους δικούς μας που δεν εγκατέλειψαν την πατρογονική λατρεία, αλλά και κείνους από εσάς που είναι παραπλανημένοι όπως εσείς, τους αιρετικούς που δεν θρηνούν τον πεθαμένο με τον ίδιο τρόπο που το κάνετε εσείς. Αυτά όμως είναι μάλλον δικά σας γνωρίσματα˙ γιατί πουθενά, ούτε ο Ιησούς σας παρέδωσε τέτοιες εντολές ούτε ο Παύλος, γιατί ποτέ δεν πίστεψαν πως θα φθάσετε να έχετε τόσο μεγάλη δύναμη, τους αρκούσε να εξαπατούν υπηρέτριες και δούλους και, μέσω αυτών, γυναίκες και άνδρες όπως ο Κορνήλιος και ο Σέργιος. Αν δείτε πουθενά να μνημονεύονται ο Ιησούς και ο Παύλος από τους ιστορικούς της εποχής εκείνης – αφού αυτά συνέβαιναν επί Τιβέριου και βέβαια επί Κλαύδιου – τότε πιστέψτε ότι ψεύδομαι για όλα». Μάλλον εδώ γίνεται επισήμανση στο γεγονός ότι κανένας σύγχρονος του Ιησού ιστορικός δεν αναφέρεται στη ζωή και στο έργο του.
Τελικά, όσο διαβάζεις, δυσκολεύεσαι να απαντήσεις στο ερώτημα αν ο Χριστός υπήρξε ιστορικό πρόσωπο. Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο Χριστιανισμός συνεχίζει να υπάρχει εδώ και 2000 χρόνια, γιατί πέρα από την ιστορικότητα ή μη γεγονότων και προσώπων η διάδοσή του στηρίχτηκε σε ένα νέο αξιακό κώδικα, ο οποίος συνετέλεσε στην οργάνωση νέων κοινωνικών δομών. Μέσω των «εκκλησιών» ο χριστιανισμός δίδαξε την αλληλεγγύη, τη συνεργασία, την ισότητα, τη δικαιοσύνη ως συνεκτικό δεσμό των κοινοτήτων και ταυτόχρονα ανακούφισε τον άνθρωπο από τα αγωνιώδη υπαρξιακά ερωτήματα και τους φόβους του.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Σάντερς Ε. Π., Το ιστορικό πρόσωπο του Ιησού, μτφρ. Γ. Βλάχος, Φιλίστωρ, Αθήνα 1996.
Σακκέτος Α., Ιησούς Χριστός: ελληνισμός-χριστιανισμός: ιστορική πραγματεία, Δημιουργία, Αθήνα 2000.
«Η ιστορικότητα του Ιησού», εφημ. Ελευθεροτυπία, Ιστορικά, 21 Δεκεμβρίου 2000.
Ένα σχόλιο