Η θρησκευτικότητα στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη
Γράφει ο Θανάσης Μπαντές
Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις του Παπαδιαμάντη είναι αδιαπραγμάτευτες. Γιος ιερέα, μεγαλωμένος με αυστηρές χριστιανικές αρχές και μυημένος βαθιά στις εκκλησιαστικές τελετουργίες έδωσε στη θρησκεία το βαθύτερο χαρακτήρα του αιώνιου συντρόφου, που ταυτίζεται με την ύπαρξη σε όλες τις χαρές και όλες τις λύπες. Η θρησκεία δεν είναι μόνο καταφύγιο και παρηγορητής, αλλά κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης δράσης, αναπόσπαστα δεμένη με όλες τις πτυχές της καθημερινότητας. Είναι η παράδοση που δεν ορίζει απλώς την εθνικότητα ή την προάσπιση των ιδίων μεταφυσικών ανησυχιών ή την ηθική ή την αξιοπρέπεια ή τις αρχές που οφείλουν να ορίζουν τη ζωή ή την ενότητα των ανθρώπων ενός αποκομμένου γεωγραφικού τόπου, σαν τη Σκιάθο, αλλά που σηματοδοτεί την πιο αισθαντική ανάμνηση, τη διεισδυτικότερη ματιά μέσα στην άβυσσο των παιδικών χρόνων, με άλλα λόγια την εκκίνηση της ύπαρξης που αποτελεί την ουσιαστικότερη προοπτική της ζωής. Κι εδώ ακριβώς πηγάζει η εμμονή του Παπαδιαμάντη με τη Σκιάθο. Στην αιώνια αναζήτηση της παιδικότητας που είναι όμως διαποτισμένη από το βαθύ άρωμα της φυσικής ζωής και της θρησκευτικότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι πέρασε κάποιους μήνες ως δόκιμος μοναχός στο Άγιο Όρος. Δεν είναι τυχαίο ότι η ψαλτική αποτέλεσε ίσως το σπουδαιότερο πεδίο της κοινωνικής του ζωής. Όλη του η ζωή είναι δεμένη με τη θρησκεία, είτε ως υπαρκτό τελετουργικό που διεκπεραιώνεται με κατάνυξη, είτε ως άυλη, εσωστρεφής πνευματικότητα που διαπότισε τη ζωή του με τη μορφή της διαρκούς αναζήτησης της ανόθευτης ανθρωπιάς, η οποία ήταν αδύνατο να βρεθεί έξω από τη σφαίρα της νοσταλγίας. Γιατί και η νοσταλγία του Παπαδιαμάντη κρύβει κάτι θρησκευτικό μέσα της, σαν ιεροτελεστία που ποτέ δεν θα ολοκληρωθεί. Είναι η ιεροτελεστία της αέναης επιστροφής στη χαμένη παιδικότητα που είναι καταδικασμένη από θέση αρχής.
Η θρησκευτική ζωή, όπως ήταν φυσικό, έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο και στα διηγήματά του. Και μόνο ο όγκος των κειμένων που αφορά τα λεγόμενα χριστουγεννιάτικα ή πασχαλινά, δεν αφήνει αμφιβολίες. Η πίστη στο θεό κινεί τις συμπεριφορές των ηρώων και δίνει δύναμη γι’ αυτά που πρόκειται να έρθουν. Τους κάνει παράτολμους. Τους κάνει να αντέχουν όλες τις κακοτοπιές. Στο διήγημα «Στο Χριστό, στο Κάστρο» ο παπα-Φραγκούλης αποφασίζει να κάνει χριστουγεννιάτικη λειτουργία στο κάστρο, πράξη ιδιαιτέρως παράτολμη, αφού ο καιρός δεν επιτρέπει την εύκολη πρόσβαση με τη βάρκα. Όμως ο παπάς με τη γυναίκα του είχαν κάνει τάμα αυτή τη λειτουργία αν σωζόταν ο γιος τους ο Λαμπράκης που αρρώστησε βαριά τα προηγούμενα Χριστούγεννα. Συγχρόνως ο Γιάννης ο Νυφιώτης και ο Αργύρης της Μυλωνούς ήταν αποκλεισμένοι στο κάστρο από τα χιόνια. Παρακολουθούμε το αλληλένδετο της ανθρώπινης αλληλεγγύης και της θρησκευτικής αξιοπιστίας που λειτουργούν ως βασικοί μοχλοί της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο Στεφανής που εγγυάται ότι θα τους πάει με τη βάρκα, δεν είναι παρά ο εκφραστής της βεβαιότητας ενός εγχειρήματος που ήταν αδύνατο να καταλήξει στραβά, όσο παρακινδυνευμένο κι αν ήταν. Γιατί οι προθέσεις κρυβότανε μέσα στη βαθύτερη αγνότητα. Γιατί η ανθρώπινη αποφασιστικότητα της πίστης και της βοήθειας ήταν αδύνατο να προδοθεί. Κι αυτό ακριβώς είναι το άρωμα των ανθρώπων της φύσης, που κινούμενοι αποκλειστικά από τα θέλγητρα της προσωπικής οπτικής είναι ικανοί να αψηφήσουν τα πάντα χωρίς εκλογικεύσεις και χωρίς υστεροβουλίες. Είναι το άρωμα των ανθρώπων που ο Παπαδιαμάντης δεν θα ξεπεράσει ποτέ.
Η θρησκεία στον Παπαδιαμάντη δεν λειτουργεί ποτέ εκφοβιστικά ή εκδικητικά. Η θρησκεία λειτουργεί λυτρωτικά, ως φορέας αποδοχής και συντροφικότητας. Ως μηχανισμός ένταξης, δηλαδή ως πρωταρχική δυνατότητα κοινωνικοποίησης. Η συμμετοχή στα τελετουργικά δεν στηρίζεται ποτέ στο φόβο της αιωρούμενης αμαρτίας ή της απειλής ή της απόρριψης. Είναι ταυτόσημη με την οικειοθελή συμμετοχή στη συλλογική χαρά κι αυτό απέχει πολύ από την εξιδανίκευση. Γιατί η εξιδανίκευση κρύβει νομοτελειακά κάτι ψεύτικο μέσα της, ενώ οι χαρακτήρες του Παπαδιαμάντη είναι απολύτως αυθεντικοί, αφού δεν κρύβουν ούτε τις αδυναμίες, ούτε τις έχθρες, ούτε τις στρεβλές τους αντιλήψεις, απόρροια του κοινωνικού συντηρητισμού και των δεισιδαιμονιών της εποχής. Στο διήγημα «Αλιβάνιστος» παρακολουθούμε την επανένταξη ενός ανθρώπου που έζησε χρόνια σαν ερημίτης για λόγους μηδαμινούς, που όμως ήταν αρκετοί να τον απομονώσουν. Ένας ατυχής έρωτας κι ένα κλεφτό φιλί έκαναν τον μπαρμπα-Κόλια να χαθεί από προσώπου γης, αφού η γυναίκα που αγάπησε παντρεύτηκε κάποιον άλλο. Όταν τυχαία ο παπάς, που έχασε το δρόμο του και χάθηκε στην εξοχή, συνάντησε τον μπαρμπα-Κόλια, τον πήρε μαζί του στην εκκλησία για την Ανάσταση. Η θρησκευτική κατάνυξη της Ανάστασης, το τελετουργικό και η συμμετοχή του μπαρμπα-Κόλια ήταν η επιστροφή του στην κοινωνία. Η θρησκεία ως δεσμός και διαμεσολαβητικός κρίκος των ανθρώπων σηματοδοτεί την αδιάσπαστη ενότητα, την κοινωνική ταυτότητα των ανθρώπων που αποτελούν σύνολο και λειτουργούν ως σύνολο. Υπό αυτή την έννοια η θρησκεία, ως δόγμα, περνά σε δεύτερη μοίρα, αφού αυτό που προέχει είναι ο κοινωνικός της ρόλος. Στην εκκλησία δεν υπάρχουν ούτε επίσημοι, ούτε ξεχωριστοί, ούτε υπηρέτες συμφερόντων. Όλα ματαιώνονται μπροστά στην απαράβατη ισότητα που αποδίδεται ως έσχατη μοιρασιά. Τα τελευταία λόγια του μπαρμπα-Κόλια: «Αληθώς ανέστη βρε! Δεν είμαι αλιβάνιστος!» μαρτυρούν την ανακούφιση της θρησκευτικής συμμετοχής που δεν είναι τίποτε άλλο από τη συμμετοχή στο κοινωνικό γίγνεσθαι κι αυτό δεν έχει καμία σχέση ούτε με εμμονές θρησκευτικής ανωτερότητας, ούτε με την εκκλησιαστική αυστηρότητα. Ο Παπαδιαμάντης δεν ενδιαφέρεται γι’ αυτά. Ενδιαφέρεται όμως για το σεβασμό. Στο διήγημα «Άψαλτος» ο Κώτσος ο Φραγκούλας που ειρωνεύτηκε τη νεκρώσιμη ακολουθία ενός φίλου του: «Τι τους ψέλνετε;… Τι τους κάνετε νάνι – νάνι;… Όλοι στ’ ανάθεμα θα πάμε!…» βρίσκει τραγικό θάνατο μέσα στη βάρκα, μετά από θεομηνία «…κ’ έμελλεν εν τριγμώ αλύσεων και τροχαλιών και αρμένων, να καταποντισθή εις το κύμα, “άψαλτος, ασαβάνωτος, αμοιρολόγητος”». Ο σεβασμός προς τις θρησκευτικές τελετουργίες ταυτίζεται με το σεβασμό των συνανθρώπων. Η ασέβεια του Φραγκούλα, σε τελική ανάλυση, στρέφεται περισσότερο προς τους πενθούντες κι αυτό ο Παπαδιαμάντης δεν μπορεί να το ανεχτεί.
Και κάπως έτσι φτάνουμε στη βαθύτερη παπαδιαμαντική θρησκευτικότητα που, σε τελική ανάλυση, σχετίζεται περισσότερο με την αισθητική της τελετουργίας και την ενωτική της δύναμη, παρά με την πεποίθηση της κατήχησης. Γιατί ο Παπαδιαμάντης είναι ο άνθρωπος που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο αγάπησε τους άλλους ανθρώπους, με το δικό του ιδιόρρυθμο κι απόμακρο τρόπο κι αυτό που πρωτίστως τον ενδιαφέρει είναι η αναπαράσταση της ζωής, δηλαδή η ανόθευτη μεταφορά των ανθρώπινων εικόνων. Γι’ αυτό και δεν διστάζει να μεταφέρει ακόμα και συνήθειες παγανιστικές, όπως στο διήγημα «Οι Μάγισσες» όπου ο γερο-Παρθένης, έντρομος βλέπει μέσα στη νύχτα τρεις γυναίκες, ολόγυμνες, να κάνουν ξόρκια μέσα στο μισογκρεμισμένο κατάλυμα, οι οποίες αμέσως το βάζουν στα πόδια χωρίς να ξέρουν αν έγιναν αντιληπτές. Όταν μετά από δυο μέρες βρίσκουν φαρμακωμένη τη μία από αυτές που αυτοκτόνησε από το φόβο μήπως ο γερο-Παρθένης την αναγνώρισε, είναι ολοφάνερο ότι ο Παπαδιαμάντης εστιάζει αποκλειστικά στην τραγωδία. Γι’ αυτό τονίζει ότι ήταν νεαρή σύζυγος και μητέρα. Γι’ αυτό αποδεικνύεται ότι τελικά ο γερο-Παρθένης δεν αναγνώρισε καμιά κι ότι ο θάνατος ήταν απολύτως μάταιος. Γι’ αυτό ο αναγνώστης θέλει να γλυτώσουν οι άλλες. Γιατί ο παγανισμός δεν αφορά καθόλου τον Παπαδιαμάντη ως θρησκευτικό παράπτωμα, παρά μόνο ως αφορμή της αναίτιας τραγωδίας. Η σκληρότητα των μαγισσών που κορυφώνεται στα λόγια: «Καλά έκανε και φαρμακώθηκε. Τόσον φοβιτσάρα που ήτον, θα μας επρόδωνε κι εμάς» δεν είναι η κατάδειξη της απανθρωπιάς των νοσταλγών του παγανισμού, αλλά η απεραντοσύνη του φόβου, που εκδηλώνεται ως αυτοσυντήρηση. Εξάλλου στο διήγημα «Άγια και Πεθαμένα» καταδεικνύει την παγανιστική διάσταση των θρησκευτικών τελετών αναφερόμενος στη δοξασία που θέλει τα κορίτσια να βάζουν τα ιερά κόλλυβα που μοιράζονται προς τιμή του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος (κι όχι των Αγίων Θεοδώρων) κάτω από το προσκεφάλι τους και να ονειρευτούν αυτόν που θα παντρευτούν. Στο ίδιο διήγημα βλέπουμε την Σειραϊνό η οποία «Δεν ήτο ικανή να κάμη εκείνο, το οποίον ήκουεν, ότι έκαμναν άλλαι ομήλικές της, και το οποίον πολύ ωμοίαζε με μάγια, ας είχε και ευλαβείας επίχρισμα. Να εξέλθη διά νυκτός εις την αυλήν, κρατούσα μαυρομάνικον μαχαίριον, ν’ αυλακώση δι’ αυτού την γην, να σπείρη τα κόλλυβα και να περιέλθη τρεις γύρες ψιθυρίζουσα ”Άη μ’ Θόδωρε καλέ, κη καλέ κη ταπεινέ………… ”». Η τραγική μοίρα που είχε η Σειραϊνώ από τα λανθασμένα κόλλυβα που πήρε κι από τα μπερδέματα των θαυματουργών διαδικασιών, που μόνο ως μαγείες εκλαμβάνονται, προφανώς και δεν αφορά την πίστη του Παπαδιαμάντη προς αυτά κι ακόμα προφανέστερα δεν κρύβουν το ηθικό μήνυμα της αποφυγής και της τιμωρίας (γιατί κάτι τέτοιο θα προϋπέθετε την πίστη), αλλά τη διάθεση της περιγραφής των λαϊκών παραδόσεων, περιγραφής που γίνεται συμμετοχή. Κι εδώ ακριβώς έγκειται η ιδιομορφία της θρησκευτικής προσκόλλησης του Παπαδιαμάντη που βλέπει την πίστη ανθρωποκεντρικά ως αδήριτο τελετουργικό της καθημερινότητας. Γιατί στο διήγημα «Ρεμβασμός του Δεκαπενταυγούστου» ο Φραγκούλας, όταν επιστρέφει η γυναίκα του, ψέλνει τόσο δυνατά που σκεπάζει όλες τις άλλες φωνές. Κι όταν μένει μόνος, κυκλωμένος από τις θλιβερές αναμνήσεις «εκχύνη τα παράπονά του εις θρηνώδεις μελωδίας προς την Παναγίαν».
