Το σημασιολογικό περιεχόμενο των όρων «Μακεδονία», «Μακεδών», «μακεδονικός», σε κείμενα της περιόδου 1770-1850 (ΙΙ)

Το σημασιολογικό περιεχόμενο των όρων «Μακεδονία», «Μακεδών», «μακεδονικός», σε κείμενα της περιόδου 1770-1850 (ΙΙ) (Εκπρόσωποι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού-απομνημονευματογράφοι και ιστορικοί του 1821)

Δείτε ακόμη: Το σημασιολογικό περιεχόμενο των όρων «Μακεδονία», «Μακεδών», «μακεδονικός», σε κείμενα της περιόδου 1770-1850 (Ι)

Γράφει ο Φάνης Καψωμάνης

Μέρος Β΄:    Αγωνιστές του 1821  

            1)  Πελοποννήσιοι Αγωνιστές 

            2)  Στερεοελλαδίτες Αγωνιστές

ΜΕΡΟΣ  Β΄             

 ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ  ΤΟΥ  1821

Στο δεύτερο μέρος της έρευνάς μας θα εξετάσουμε τα σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση του 1821 κείμενα που γράφτηκαν από σύγχρονους των γεγονότων. Είναι συνολικά 52 κείμενα, από τα οποία 36 αποτελούν απομνημονεύματα πρωταγωνιστών ή και δευτερευουσών μορφών του Αγώνα, τα 13 ιστορίες της Επανάστασης (είτε του συνόλου της είτε περιορισμένες σε κάποια περίοδό της ή σε κάποια συγκεκριμένη περιοχή), γραμμένες όμως από μετέχοντες στα γεγονότα ή έστω συγχρόνους τους, γι’ αυτό κι έχουν στην ουσία μια ενδιάμεση μορφή ιστορίας και απομνημονευμάτων (κλίνοντας περισσότερο προς τα δεύτερα ) και τα 3 ιστορικά κείμενα γραμμένα από άμεσους απογόνους κάποιων πρωταγωνιστών και βασισμένα στις γραπτές και μη προσωπικές μαρτυρίες των τελευταίων.

Από τα 52 αυτά κείμενα αναφορές στον όρο Μακεδονία και τα παράγωγά του γίνονται στα 32. Εξετάζοντάς τα θα επιχειρήσουμε – για διευκόλυνση της έρευνας και των συμπερασμάτων μας – μια κατηγοριοποίησή τους σε πέντε επιμέρους ομάδες, ανάλογα με τον τόπο καταγωγής και δράσης των συγγραφέων τους: α) στους αγωνιστές που κατάγονταν από την Πελοπόννησο ή που έδρασαν σ’ αυτήν, β) στους Στερεοελλαδίτες αγωνιστές , γ) στους καταγόμενους από τα Επτάνησα και τα νησιά του Αιγαίου,  δ) στους προερχόμενους από τις περιοχές δράσης του παροικιακού ελληνισμού και ε) στους καταγόμενους από τις περιοχές της Βόρειας Ελλάδας (Ήπειρο, Θεσσαλία, Θράκη και την ίδια τη Μακεδονία. Τα κείμενα όμως που σχετίζονται με την Επανάσταση δεν περιορίζονται στα απομνημονεύματα και τις ιστορίες . Υπάρχει ακόμα ένα πλήθος επιστολών και επίσημων κειμένων, τα οποία σώζονται σήμερα σε διάφορα αρχεία. Ένα μέρος αυτών ερευνήσαμε και αντλήσαμε 16 σχετικά κείμενα ( 10 επιστολές, 3 υπομνήματα ή αναφορές, 1 προκήρυξη και 2 κείμενα επίσημων σωμάτων) που αφορούν την έρευνά μας και τα οποία εντάσσουμε σε μια έκτη ομάδα .

Α) Πελοποννήσιοι  Αγωνιστές .

Θα ξεκινήσουμε με τα απομνημονεύματα της μεγαλύτερης μορφής του Ελληνικού Αγώνα της Ανεξαρτησίας, του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, που υπαγόρευσε το 1835 στο Γ. Τερτσέτη και φέρουν τον τίτλο «Διήγησις συμβάντων της Ελληνικής φυλής». Στο κείμενο αυτό δε γίνεται καμία αναφορά του όρου Μακεδονία, καθώς ο Γέρος του Μοριά περιορίζεται στα γεγονότα στην Πελοπόννησο και μόνο κάπου μιλά «για την Σαλονίκην» (σ. 152) ως το συμφωνημένο τόπο καταφυγής των πολιορκημένων Τούρκων της Κορίνθου ( Νοέμβριος 1823 ) . Αναφορά του όρου κάνει όμως στη σημαντική του « Ομιλία προς τους νέους» στην Πνύκα , το 1838 ( Τερτσέτης, τ. Α’ , σ. 271), όπου μεταξύ άλλων λέει: «…και αν αυτή η ομόνοια εβαστούσεν ακόμη δύο χρόνους ηθέλομεν κυριεύσει και την Θεσσαλίαν και την Μακεδονία, και ίσως εφθάναμε και έως εις την Κωνσταντινούπολη. Τόσον ετρομάξαμε τους Τούρκους, οπού ήκουαν Έλληνα και έφευγαν χίλια μίλια μακριά». Αναφέρεται δηλαδή σε μια περιοχή ελληνική , που μαζί με τη Θεσσαλία και τη Θράκη διεκδικούσαν από τους Τούρκους οι επαναστατημένοι Έλληνες απ’ την αρχή του Αγώνα.

Δύο αναφορές του όρου Μακεδόνας έχει στο «Υπόμνημά» του  (1848) ο γιος του Θεόδωρου Γενναίος Κολοκοτρώνης, στο οποίο διηγείται τα γεγονότα του Αγώνα ως την άφιξη του Όθωνα (του οποίου υπήρξε στενός συνεργάτης). Η πρώτη αναφορά (σ. 79) γίνεται κατά την περιγραφή των συγκρούσεων με το Δράμαλη : «Την αυτήν στιγμήν ήλθεν και ο περίφημος Γάτσος εις τον Γενναίον …με 90 ανδρείους Μακεδόνας», ενώ η δεύτερη όταν μιλά για την αναδιάρθρωση του ατάκτου στρατού στο Ναύπλιο, το1826 (σ. 152): «Τότες εδιαιρέθησαν τα στρατεύματα εις σώματα και εις έθνη , π.χ. εις εν σώμα [οι Επτανήσιοι] έχοντας αρχηγόν τον Πέταν, οι Μακεδόνες εις ξεχωριστόν, οι Ίωνες, οι Σμυρναίοι και λοιποί της Ασίας εις ξεχωριστόν σώμα, και άλλα τοιαύτα έθνη εις σώματα». Οι Μακεδόνες λοιπόν, ειδικά στη δεύτερη περίπτωση, περιλαμβάνονται από το συγγραφέα στους εκτός των ορίων της κυρίως Ελλάδας Έλληνες, κάτι που κάνει την αναφορά του αυτή, καθ’ όσο μάλιστα δεν απηχεί αποκλειστικά προσωπικές του αλλά ευρύτερες απόψεις, ιδιαίτερα σημαντική .

 Περισσότερες αναφορές (τέσσερις συνολικά), πάλι του όρου Μακεδόνας , κάνει, όπως και ο Γενναίος , ο υπασπιστής του Θ. Κολοκοτρώνη, ο Φώτιος Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος, στα δύο κυριότερα έργα του, στα «Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» (1858) και στους «Βίους Πελοποννησίων ανδρών…» (1868). Στα Απομνημονεύματα (σ. 293 , σημείωση 1) κάνει μια πρώτη αναφορά όταν μιλά κι αυτός  όπως και ο Γ. Κολοκοτρώνης) για τον ερχομό του καπετάν-Γάτσου στην Πελοπόννησο : «…εις το στρατόπεδον…ευρέθη… και ο καπετάν Γάτσος με τον υιόν του Μήτσον και με άλλους εκατόν Μακεδόνες ` αυτοί επήγαιναν πάντοτε με τον Γενναίον και επολεμούσαν τους Τούρκους καλά εις το Δερβενάκι και εις τα Βασιλικά, και όταν έφυγαν διά την πατρίδαν των οι Πελοποννήσιοι ελυπήθησαν διά την αναχώρησίν των». Στους ίδιους κάνει αναφορά και στους Βίους (σ. 193 ): «…ο περίφημος καπετάν Γάτσος, ων εις τα όπλα εκ γενετής και σύντροφος αχώριστος του Ολυμπίου και οι στρατιώται του Μακεδόνες επολέμησαν εις τα Βασιλικά και τα Δερβενάκια γενναίως και οι Πελοποννήσιοι ευχαριστήθηκαν πολύ, διότι είδαν άνδρες, έχοντας ζήλον και εθνικισμόν μέγαν». Οι άλλες δύο αναφορές βρίσκονται στα Απομνημονεύματα ( σ. 445 και 469 αντίστοιχα ) και αφορούν τη δράση του Καρατάσου. Η πρώτη αναφέρεται στη μάχη στο Κρεμμύδι (1825) : « Εις την μάχην ταύτην επολέμησαν γενναίως οι Μακεδόνες με τον Καρατάσον, εσκότωσαν ολίγους Τούρκους, επήραν ολίγα όπλα και μας ξεντρόπιασαν»  ηδεύτερη λίγο πριν τη μάχη στο Μανιάκι: «Περί τα τέλη δε του Απριλίου [1825] ανεχώρησεν ο Φλέσας από το Ναύπλιον…Καθ’ οδόν απάντησεν τον Καρατάσον…γνωστόν καπετάνιον και επίσημον με τους Μακεδόνας και λοιπούς, και τινας καπεταναίους της Στερεάς». Οι τέσσερις αυτές αναφορές μιλούν για τη δράση υων Μακεδόνων στην Πελοπόννησο ματά το τέλος της επανάστασης στη Μακεδονία και εξαίρονται η γενναιότητά τους και η ελληνική εθνική τους συνείδηση .

Αντίθετα με τους προηγούμενους συγγραφείς του κύκλου του Θ. Κολοκοτρώνη, ο ανεψιός του Νικήτας Σταματελόπουλος (Νικηταράς ) στα σύντομα «Απομνημονεύματά» του δεν αναφέρει καθόλου τον όρο.

Πολλές αναφορές από την άλλη πλευρά κάνει ο γραμματέας του Κολοκοτρώνη Μιχαήλ Οικονόμου στα « Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας» (1873), ένα δίτομο έργο που κινείται μεταξύ ιστοριογραφίας και απομνημονευμάτων. Αναφέρει τέσσερις φορές τον όρο Μακεδονία, έξι τον όρο Μακεδόνας , μία το επίθετο μακεδονικός και τέσσερις φορές το σύνθετο όρο Θεσσαλομακεδόνες.

Η πρώτη αναφορά (τ. Α΄, σ. 15 ) σχετίζεται με την κατοχή ελληνικών περιοχών από τους Βενετούς : «…κάτοχοι ευρεθέντες…οι Ενετοί πολλών εκ των ειρημένων μερών, βοηθούμενοι δε από τε τους…Ηπειρώτας, Μακεδόνας, Βουλγάρους, Σέρβους, Κροάτας, Ροδίους , Πατμίους και λοιπούς κατοίκους των ειρημένων μερών…εκώλυσαν …την ορμήν του Τούρκου». Η δεύτερη ( σ. 25 ) αναφέρεται στο ότι κατά το 1769 οι Πελοποννήσιοι «…διωργάνιζον…επανάστασιν…Ανεγνώριζον δε πάντες και την ανάγκην εξωτερικής τινός βοηθείας…Φημιζομένων δε τότε και των κατά της Τουρκίας πολέμων…της Αικατερίνης , διά τινος φιλελευθέρου επίσης Έλληνος Παπαδόπουλου ή Παπάζογλου , διατελούντος εις την υπηρεσίαν της από του 1765, εζήτησαν την προστασίαν της» ` ακολουθεί στην ίδια σελίδα η σημείωση α΄: «Τοιαύτη εστίν η παράδοσις εν Πελοποννήσω…αν και ισχυρίζονται τινές [ότι]…όχι οι Πελοποννήσιοι εζήτησαν την βοήθειαν , αλλά η Αικατερίνη διήγειρεν αυτούς…διά τινος Παπαζώλη Μακεδόνος προς αντιπερισπασμόν…Το μεν Παπαζώλης εικάζω ότι είναι παραφθορά εκ του τουρκικού Παπάζογλου=Παπαδόπουλος» ` από αυτή την αναφορά οφείλουμε να εντοπίσουμε πως ο Παπαζώλης ή Παπάζογλου χαρακτηρίζεται Μακεδόνας και Έλληνας. Η τρίτη αναφορά  (σ. 44 ) αφορά τον Αλή πασά και είναι λίγο περίεργη από την άποψη ότι ο συγγραφέας μπερδεύει λίγο τις φυλές και επηρεάζεται από τη (μέτρια) γνώση κάποιων διαδεδομένων τότε αλλά λανθασμένων θεωριών περί της καταγωγής των Αλβανών που αυτάρεσκα διέδιδε ο πασάς των Ιωαννίνων: « [Ο Αλή πασάς] περιποιείτο πολύ και προσωκοιούτο εκτός των Αλβανών Τούρκων και τους Χριστιανούς, πολιτικούς τε και αρματολούς…Προσποιούμενος ότι εμίσει τους Τούρκους καθό Ασιανούς και ότι ως Μακεδών αυτός, Αλβανός τε και Έλλην, εμελέτα την ελευθερίαν και δόξαν των Μακεδόνων και Ελλήνων , υπό ηγεμονίαν Μακεδονικήν, Αλβανο-Ελληνικήν, και κράτος υφ’ εαυτού, ως του Μεγάλου Αλεξάνδρου απογόνου». Ακόμα κι από αυτή την αναφορά φαίνεται ότι ο όρος Μακεδών χρησιμοποιείται υπό γεωγραφική έννοια , για να δηλώσει τον Έλληνα ή το Μουσουλμάνο κάτοικο μιας περιοχής, ενώ ο Αλής, χρησιμοποιώντας κάποιες γνωστές λανθασμένες θεωρίες περί φυλετικής συγγένειας των αρχαίων Μακεδόνων και των Ιλλυριών, των θεωρούμενων προγόνων των Αλβανών, επιδιώκει να προσελκύσει τους χριστιανούς κατοίκους της Μακεδονίας ( δε φαίνεται κάπου ο συγγραφέας να ασπάζεται τις γνώμες αυτές) .

Η επόμενη αναφορά (σ. 100) μιλά για την τροφοδοσία με πυρίτιδα από τους αδελφούς Σπηλιοτόπουλους των ελληνικών περιοχών: «…έδιδον εις άπαντας…εις τε τας επαρχίας απάσας της Πελοποννήσου και εις τας της Στερεάς, έδωκαν δε ωσαύτως…και μεγάλας μάλιστα ποσότητας , διά τε την Κασσάνδραν και το όρος του Άθω, την Θεσσαλίαν και την Μακεδονίαν, δια την Κρήτην και τας άλλας νήσους… όπου αν ελέγετο ότι πρόκειται να διαδοθή η επανάστασις». Παρακάτω περιγράφει τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης στο κεφάλαιο με τίτλο « Θετταλο-Μαγνησία και Μακεδονία και Εύβοια», ενώ αναφέρεται στις εξεγέρσεις στη Χαλκιδική και στη Νάουσα μεταξύ των άλλων ελληνικών περιοχών στο κεφάλαιο με τίτλο « Μακεδονία»: « Της Επαναστάσεως μετέσχε κατά τα μέσα Μαΐου 1821 και η Μακεδονία ` και η μεν της Κασσάνδρας επανάστασις διήρκεσε μέχρι τέλους Οκτωβρίου , του δε Αγίου Όρους μέχρι τέλους Δεκεμβρίου ` αλλά μετά πολλάς γενναίας μάχας πολλά και πράξαντες, και παθόντες, οι γενναίοι  Μακεδόνες, και ούτοι απέτυχον , κυριευθείσης και της Ναούσης κατά τα μέσα Απριλίου του 1822, και επί πάντων των λοιπών μερών και αυτών των του Ολύμπου, καταβληθείσης της επαναστάσεως, μέχρι τέλους του αυτού μηνός» . Μια τελευταία του αναφορά  στον Α΄τόμο ( σ. 272 ) σχετίζεται με κάτι που έχουμε ήδη δει στο Γ. Κολοκοτρώνη και στο Φωτάκο, το ότι ήρθε στην Πελοπόννησο ο Γάτζος « μετά του υιού του και τινών Μακεδόνων» .

Στο Β΄ τόμο κάνει αρχικά (σ. 21 ) μια αναφορά στη Μεγάλη Ιδέα και στον Κωλέττη (παραλληλίζοντας μάλιστα με τις διακηρύξεις του Αλή πασά που είδαμε παραπάνω): «Είχε δε εξαρχής ούτος εν λόγω και την μεγάλην λεγομένην ιδέαν, δηλαδή να ενώση τους Αλβανούς Τούρκους τε και Έλληνας και αναστήση την Μακεδονίαν, ως δυνατά και πιθανά παριστών ταύτα…» (βλέπουμε πως από εχθρική διάθεση παραλλάζει κάπως τις ιδέες του Κωλέττη). Οι τελευταίες τέσσερις αναφορές αφορούν τη δράση του σώματος των « Θετταλο-Μακεδόνων» στο Ταλάντι το 1826 και στο Τρίκερι το 1827, ως μέρους του ελληνικού στρατού.

Πολλές επίσης αναφορές και αρκετά σημαντικές γίνονται και στα «Απομνημονεύματα» του βαφτισιμιού του Θ. Κολοκοτρώνη και γραμματέα των Κολοκοτρωναίων και του Νικηταρά Θεόδωρου Ρηγόπουλου ( πρωτοεκδίδονται το 1979) . Μόνο οι δύο πρώτες ανήκουν χρονικά στην περίοδο της Επανάστασης . Στη μία , μιλώντας για τα γεγονότα του εμφυλίου (1824), λέει: « Ημείς ανήλθομεν εις Τρίπολιν…η δε φρουρά μας ηυτομόλησεν εις την Βουλήν …Τότε δε και ο Χατζή Χρήστος και όλοι οι Μακεδόνες, Βούλγαροι, Μαυροθαλασσίται, Σμυρναίοι και λοιποί τοιούτοι συνετάχθησαν τη Βουλή…» ( αναφέρεται στα εκτός των ορίων Στερεάς, Πελοποννήσου και νησιών ελληνικά σώματα ` οι Βούλγαροι είναι όσοι σλαβόφωνοι , Έλληνες και μη, ανήκαν σ’ αυτά). Η άλλη είναι παραπλήσια και αφορά τους αγώνες του Καραϊσκάκη το 1827: «Το ελληνικόν ιππικόν συνέκειτο εξ 95 ανδρών γενναίων και τολμηρών Βουλγάρων και Μακεδόνων , εν οις ήσαν και Πελοποννήσιοι ολίγοι… Αλλ’ ούτοι δεν ήσαν άνθρωποι, ειμή λέοντες , διότι το ιππικόν του εχθρού , εκ 3500 …, δεν ηδύνατο ν’ ανθέξη κατ’ αυτών…» .

Οι υπόλοιπες αναφορές αφορούν τα γεγονότα του 1856 και του 1878 . Στη μία (σ. 212-4) λέει πως το 1856 ο Κουμουνδούρος εκλιπάρησε τους ηγέτες των Μεγάλων Δυνάμεων «…ίνα λάβωσι υπόψιν και τα δικαιώματα της Ελλάδος παραχωρούντες αυτή την Ήπειρον , την Θεσσαλίαν, την Μακεδονίαν και την Κρήτην…Οι εν Αθήναις Έλληνες πατριώται την αδράνειαν της κυβερνήσεως ιδόντες…εσύστησαν διάφορα κομιτάτα…όπως εφοδιάσωσι τους υποδούλους Έλληνας να κινηθώσι , οργανίσαντες συμμορίες εις Ήπειρον, Θεσσαλία, Μακεδονία και Κρήτη…Οι εν Θεσσαλία, Ηπείρω και Μακεδονία Έλληνες ητοιμάσθησαν». Λίγο παρακάτω (σ. 216) εξηγεί πως « η Ελλάς δεν ηθέλησε να συμμαχήση μετά της Ρωσίας, διότι δεν της υπεσχέθη Θεσσαλίαν , Ήπειρον , Μακεδονίαν και Κρήτην». Οι πολύ σημαντικές αυτές αναφορές για την ελληνικότητα της Μακεδονίας ( όπως τη βλέπει τουλάχιστο ο συγγραφέας )συνοδεύονται παρακάτω (σ. 221-2)  από κάποιες σκέψεις του για το ρόλο της Ρωσίας στα ελληνικά πράγματα κατά την Επανάσταση . Αναφερόμενος στα 1822 λέει πως η Ρωσία τότε «…ήλπιζεν ότι δεν ηδύναντο οι Έλληνες να επιτύχουν και έχαιρεν ίσως , ότι ήθελεν εξολοθρευθή το γένος το οποίον, ως εκ των αξιώσεών του επί της κατοχής της Κωνσταντινουπόλεως, ή τουλάχιστον επί της Θράκης και Μακεδονίας, εθεώρει αείποτε πρόσκομμα εις τους σκοπούς της, σκεπτόμενη ότι το ελληνικόν στοιχείον ως επικρατέστερον εν Μακεδονία , Θράκη και ταις άλλαις ευρωπαϊκαίς επαρχίαις της Τουρκίας και ως νοημονέστερον και ενεργητικότερον ήθελε είναι πρόσκομμα μέγα εις τους σκοπούς της». Λέγοντας έπειτα για τις εκτιμήσεις της Ρωσίας στα 1829, σημειώνει πως «…δεν ήθελεν Ελλάδα μεγάλην δυναμένην να εγείρη εν καιρώ αξιώσεις δια την Μακεδονίαν, την Θράκην και την Κωνσταντινούπολιν, διότι αυτάς επεφύλαττε δι’ εαυτήν».

Οι επόμενες τέσσερις αναφορές του όρου Μακεδονία γίνονται κατά την περιγραφή των υποκινημένων από την Ελλάδα αποτυχημένων εξεγέρσεων στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία κατά την περίοδο διεξαγωγής του Συνεδρίου του Βερολίνου, το 1878 (σ. 226-8), ενώ μια τελευταία αναφορά κάνει μιλώντας ειρωνικά για τον Κωλέττη και τη Μεγάλη Ιδέα (σ. 312). Όλες οι αναφορές του Ρηγόπουλου είναι άξιες προσοχής , καθώς μιλά με πάθος για την ελληνικότητα της Μακεδονίας και των Μακεδόνων.

Αρκετές αναφορές των όρων Μακεδονία και Μακεδόνας  (έξι συνολικά ) κάνει και ο Αρκάδας αγωνιστής και ιερέας Αμβρόσιος Φραντζής στην « Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος» (1839) , όπου εξιστορεί τα γεγονότα της περιόδου 1715- 1835. Η πρώτη αναφορά του όρου γίνεται όταν μιλά για τη Φιλική Εταιρία (τ.Α΄,σ.164): « Η διάδοσις δε του μυστηρίου της Φιλικής…προεχώρει επί τα πρόσω και υπέρ το δέον μάλλον εισεχώρησεν εις τους εν Δακία παροίκους διατελούντας Έλληνας, Κωνσταντινουπολίτας, Θράκας, Μακεδόνας, Ηπειρώτας, Θεσσαλούς, Στερεοελλαδίτας, Πελοποννησίους, Κρήτας, Χίους, Αιγαιοπελαγίτας, Επτανησίους κ.τ.λ. πάσης τάξεως και βαθμού, εις τοσούτον, ώστε, όπου υπήρχεν Έλλην κατά την Δακίαν φέρων ολίγην ή και πολλήν επισημότητα , εστάθη αδύνατον να μη γνωρίζη το μυστήριον της Φιλικής Εταιρίας». Η αναφορά αυτή είναι πολύ σημαντική , καθώς προβαίνει στη ( σπάνια και αυτονόητη για τους πιο πολλούς) λεπτομερή παράθεση των Ελλήνων κατοίκων των διαφόρων περιοχών της Ελλάδας,  και μέσα σ’ αυτούς είναι και οι Μακεδόνες.

Μια άλλη σημαντική αναφορά (τ.Γ΄, σ. 224) γίνεται όταν μιλά για την επανάσταση της Χαλκιδικής: «…800 δε περίπου εξ αυτών [των μοναχών] οπλοφορήσαντες περιέτρεχον μετά του ατρομήτου Εμμανουήλ Παπά του εκ Σερρών, όστις μετά πολλών και άλλων κοσμικών στρατιωτικών…προσέβαλε περί τα μέρη της Θεσσαλονίκης και εις την Κασσάνδραν…Είχον συναχθεί κατά τα μέρη εκείνα της Μακεδονίας …περί τας 50.000 Οθωμανών εκ των οποίων εφονεύθησαν οι 20.000… Αλλά έγινε και μεγίστη φθορά εις τους Έλληνας κατοίκους των μερών εκείνων… Ου μόνον δε οι περί την Θασσαλονίκην , την Κασσάνδραν και τα λοιπά της Μακεδονίας μέρη Έλληνες κατά το α΄ έτος της Επαναστάσεως άδραξαν τα όπλα…». Από τις δυο επόμενες αναφορές (στον Δ΄ τόμο), η μία (σ. 104) αναφέρεται στο μητροπολίτη Αρδαμερίου και μετέπειτα Γορτύνης Ιγνάτιο, ο οποίος « έλαβε μέρος εις τας μάχας της Μακεδονίας και της Κρήτης» και η άλλη σε μια μυστική εταιρία Ελλήνων που αποσκοπούσε στον ξεσηκωμό της Σερβίας και της Βουλγαρίας και της οποίας «… αρχηγέται …ήσαν ο Δημήτριος Χ.Γεωργίου, ο Δημήτριος Παπαδόπουλος Αργυροκαστρίτης, Αγγελής Αθανασίου Αδριανουπολίτης, Βασίλειος Αθανασίου Μακεδών…» (ο όρος «Μακεδών» χρησιμοποιείται, όπως και τα Αργυροκαστρίτης και Αδριανουπολίτης, ως δηλωτικό του γεωγραφικού τόπου καταγωγής ενός Έλληνα) .

Ένας άλλος ιερωμένος αγωνιστής – πιο σημαντικός βέβαια από το Φραντζή – που έγραψε απομνημονεύματα, στα οποία αναφέρεται ο όρος Μακεδονία, είναι ο Παλαιών Πατρών Γερμανός . Το έργο του τιτλοφορείται «Υπομνήματα» (1837). Στην αρχή του, αφού αναφέρεται στους ανυπότακτους καπεταναίους της Πελοποννήσου, συνεχίζει λέγοντας (σ. 76): « Τοιούτοι Καπιταναίοι περιεφέροντο και εις τα μέρη της Ηπείρου, της Ακαρνανίας, της Βοιωτίας, της Θεσσαλίας και Μακεδονίας, οίτινες πολλάκις κατά καιρούς έδειξαν αξιέπαινον ανδρείαν εναντίον των καταδιωκόντων αυτούς Οθωμανών». Η Μακεδονία τοποθετείται δηλαδή μέσα στις περιοχές του υπόδουλου Ελληνισμού , όπου δρούσαν Έλληνες αρματολοί και κλέφτες. Η επόμενη αναφορά γίνεται όταν μιλά για τον Αλή πασά (σ. 79) που το 1820 έπεισε με τέχνασμα « πολλούς των Καπιταναίων της ανατολικής και δυτικής Ελλάδος …συμφώνως να κινηθώσι κατά της Θεσσαλίας και Μακεδονίας,  εναντίον των Οθωμανών». Στη σελ. 80 σημειώνει την αποκάλυψη του μυστηρίου της Φιλικής μετά τη σύλληψη του Ιππάτρου από τους Τούρκους «…εις την Μακεδονίαν», ενώ οι δύο τελευταίες αναφορές (σ. 152 και 161) σχετίζονται με τη συγκέντρωση τουρκικών στρατευμάτων στη Μακεδονία και άλλες ελληνικές περιοχές το 1822 με σκοπό να βαδίσουν προς τη νότια Ελλάδα. Και ο Γερμανός λοιπόν μιλά για τη Μακεδονία ως μια ελληνική περιοχή .

Η τελευταία από τις ηγετικές μορφές του Αγώνα στην Πελοπόννησο στου οποίου τα «Απομνημονεύματα» γίνονται αναφορές σχετικές με την έρευνά μας είναι ο Κανέλλος Δεληγιάννης , γόνος της μεγάλης οικογένειας προυχόντων από τη Γορτυνία  (το έργο πρωτοεκδόθηκε το 1957 , σε τρεις τόμους) Οι τρεις πρώτες του αναφορές στον όρο σχετίζονται με τη Φιλική Εταιρία και την προσπάθειά της να οργανώσει τον Αγώνα στην Πελοπόννησο. Στη μία (τ. Α ΄,σ. 95) μιλά για τα σχέδια του Α. Υψηλάντη, όπως του τα μετέφερε ο Παπαρρηγόπουλος : « …έκρινε καταλληλότερον αυτόν τον καιρόν…να κινήση αυτός την επανάστασιν εις την Μολδαυΐαν…και συγχρόνως του είπε να κινήσωμεν και ημείς την Επανάστασιν…Και αν εγώ, τον λέγει, επιτύχω , το ερχόμενον έαρ θέλω εκστρατεύσει …να διασχίσω την Σερβίαν ή την Βουλγαρίαν, να φθάσω εις την Μακεδονίαν, και υμείς δια της Ηπείρου , να κατακτήσωμεν την Θεσσαλίαν και όλην την Ευρωπαϊκήν Τουρκίαν…» . Στη δεύτερη (σ. 110) μεταφέρει τα λόγια του Παπαφλέσσα στη συνάντηση των ηγετών της Πελοποννήσου στη μονή Ταξιαρχών τον Ιανουάριο του 1821: «…να έλθη το έαρ , να φθάση και ο Υψηλάντης διά της Βουλγαρίας εις Μακεδονίαν με πολλά στρατεύματα θα αναγκασθή η Ρωσία να κηρύξη τον πόλεμον της Τουρκίας». Στην τρίτη (σ. 128) μιλά κι αυτός για τη σύλληψη του Υπάτρου « εις την Μακεδονίαν, εις την Νιάουσταν».

Οι επόμενες δύο αναφορές (τ. Β΄ ,σ. 70-1 και 238 αντίστοιχα) αφορούν τον Καρατάσο. Στη μία αναφέρει ότι σε μια μάχη έξω απ’ το Ναύπλιο τον Αύγουστο του 1822 «…εδιεκρίθη ο Καρατάσος και ο υιός του Δημήτρης Τσιάμης και όλοι οι στρατιώται του, αμιλλώμενοι άπαντες να μη φανώσι κατώτεροι των Πελοποννησίων» και στην άλλη, μιλώντας για τη σύγκρουση με τον Ιμπραήμ, λέει πως « οχυρώθηκαν ο μεν Καρατάσιος εις το χωρίον Σχιντόλακκα με 600, ως έγγιστα, Ολυμπίους Μακεδόνας και άλλους Ολυμπίους μπουλουκτσήδες» και πως «αντέκρουσε γενναίως» τον Ιμπραήμ, καταλήγοντας στη διαπίστωση «ότι εξ όλων των Ρουμελιωτών οπλαρχηγών μόνος ο Καρατάσιος επολέμησεν ατρομήτως με τον Αιγύπτιον σατράπην και έδειξεν στρατιωτικόν χαρακτήρα και ουδείς άλλος». Οι δυο τελευταίες αναφορές βρίσκονται στο Γ΄τόμο (σ.139 και 166) . Στην πρώτη λέει: «Μετά δε τον φόνον του αρχηγού Καραϊσκάκη…και την αθλίαν πτώσιν και αυτής της Ακροπόλεως…διελύθη άπαν το ελληνικόν στρατόπεδον κακήν κακώς και διεσκορπίσθησαν οι μεν Πελοποννήσιοι, οι Σουλιώται και άλλοι λεγόμενοι οπλαρχηγοί, Θεσσαλοί, Μακεδόνες, και εξ άλλων διαφόρων μερών έπεσαν εις την Πελοπόννησον…». Η τελευταία γίνεται κατά τη διάρκεια μιας συζήτησής του με τον Καποδίστρια, στην οποία αρνείται να γίνει «υπομίσθιος στρατιωτικός», γιατί δεν του το επέτρεπε η κοινωνική του θέση, ως προκρίτου, προβάλλοντας στη συνέχεια το έργο της τάξης του κατά την Επανάσταση, μέσα στο οποίο εντασσόταν και η εκμίσθωση στρατιωτικών από άλλες ελληνικές περιοχές: «Ημείς …ενίοτε εμισθώναμενκαι διαφόρους Στερεοελλαδίτας, Θεσσαλούς, Μακεδόνας και άλλους, οίτινες έχασαν τας πατρίδας των και δεν είχαν ουδένα πόρον ζωής…». Όλες γενικά οι αναφορές του Δεληγιάννη είναι αρκετά σαφές ότι αφορούν Έλληνες και περιοχή ελληνική.

Οι υπόλοιποι τρεις από τους Πελοποννήσιους αγωνιστές των οποίων τα απομνημονεύματα εξετάσαμε , ο προεστώς Αναγνώστης Κοντάκης, ο Στέφανος Στεφανόπουλος από τη Γορτυνία και ο Αρκάδας αγωνιστής Κ. Διαμαντόπουλος δεν αναφέρουν καθόλου τον όρο.

Γενικά, οι αγωνιστές από την Πελοπόννησο, παρόλο που δε γνώρισαν από κοντά τη Μακεδονία για να προβούν σε παρατηρήσεις σχετικές με τη γεωγραφική οριοθέτησή της, την περιγραφή της ή την εθνολογική σύσταση του πληθυσμού της, τη θεωρούν όλοι ανεξαιρέτως ως καθαρά ελληνική περιοχή, η οποία συμμετείχε στον Ελληνικό Αγώνα και την οποία κι οι ίδιοι διεκδικούσαν ως μέρος του μικρού ελληνικού κράτους που δημιούργησαν. Από κοντά γνώρισαν κάποιους Μακεδόνες αγωνιστές που κατέφυγαν στην Πελοπόννησο μετά την κατάρρευση της εξέγερσης στη Μακεδονία, για τους οποίους κάνουν ιδιαίτερα θετικές αναφορές και τους οποίους θεωρούν φυσικά αλύτρωτους Έλληνες αδελφούς τους .

Β)  Στερεοελλαδίτες  Αγωνιστές

Θα ξεκινήσουμε με το σπουδαιότερο από τα έργα τα προερχόμενα από τους αγωνιστές του ’21, τα «Απομνημονεύματα» του στρατηγού Ιωάννη Μακρυγιάννη, έργο μεγάλης ιστορικής αλλά και λογοτεχνικής αξίας. Ο όρος Μακεδονία πρωτοαναφέρεται πολύ μετά τη μέση του έργου (σ. 316-328 ` τρεις φορές ως Μακεδονία, τέσσερις ως Θεσσαλομακεδονία και μία φορά ο όρος Μακεδόνας) και σε σχέση με τα κινήματα που ετοιμάζονταν κατά το 1840 από το ελεύθερο ελληνικό κράτος στη Μακεδονία και άλλες αλύτρωτες περιοχές (τον καιρό της Επανάστασης αναφέρει και μια συζήτησή του, το 1824, στην Ύδρα, με τον Καρατάσο, το Βελέτζα και άλλους Μακεδόνες οπλαρχηγούς, κατά την οποία λέει: « Εμείς ο τόπος μας εχάλασε του καθ’ ενού και κατεξοχή ο δικός σας, οπούστε απόξω…», παροτρύνοντάς τους στη συνέχεια να μη συμμετέχουν άλλο στον εμφύλιο (σ. 117) ,δεν αναφέρει όμως τον όρο Μακεδόνας ή Μακεδονία). Οι αναφορές του αυτές, γραμμένες κατά το 1844, δείχνουν την πεποίθησή του ότι η Μακεδονία είναι ελληνική περιοχή, την οποία αγωνίζεται – δρώντας στα πλαίσια μυστικών οργανώσεων – να ενώσει με το ελληνικό κράτος ( μαζί και με άλλες αλύτρωτες ελληνικές περιοχές, όπως η Θεσσαλία και η Κρήτη ).

Πολλές αναφορές του όρου γίνονται στη σημαντική «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» (α΄ έκδ. 1853-7 ) του Μεσολογγίτη πολιτικού Σπυρίδωνα Τρικούπη, που μετέχοντας από το 1824 στην πολιτική ζωή της Ελλάδας , διετέλεσε επανειλημμένα βουλευτής, υπουργός εξωτερικών, πρωθυπουργός και πρεσβευτής. Το έργο του αποτελεί φυσικά ιστορία, διαθέτει όμως την αμασότητα του σύγχρονου παρατηρητή και του μετέχονυα των γεγονότων. Οι δυο πρώτες αναφορές  τ. Α΄, σ. 97 και 167) αφορούν τους οπλαρχηγούς « Γιαννάκη Φαρμάκη Μακεδόνα» και Μακεδόνσκι, τον οποίο χαρακτηρίζει « Βλάχον, φέροντα το όνομα της μακεδονικής καταγωγής του».

Στον τίτλο της σελίδας 205 του Α΄ τόμου περιλαμβάνεται και η «…Αποσυασία Μακεδονίας», την οποία περιγράφει αναλυτικά στις σελ. 215-7, αναφέροντας άλλες τρεις φορές τον όρο . Στις σελ. 115-21 του Β΄ τόμου αναφέρεται στην «Καταστροφή …του Ελληνικού αγώνος καθ’ όλην την Μακεδονίαν» . Η σημαντική αυτή αναφορά του όρου συνοδεύεται από άλλες πέντε , πιο αξιοπρόσεκτη από τις οποίες είναι εκείνη στην οποία λέει ότι μετά την πτώση της Νάουσας «ο Γάτσος και ο Καρατάσος … απελπισθέντες …έφυγαν ολοτελώς εκ Μακεδονίας …και κατήντησαν εις την ελευθέραν Ελλάδα…» (σ. 118) . Στο Γ΄ τόμο αναφέρει δύο φορές τους «1000 Θετταλομακεδόνας» μισθωτούς στα Ψαρά ( σ. 89-90  . Στη σελ. 132, αναφερόμενος στη μάχη στο Κρεμμύδι, λέει: «Ο Καρατάσος, ο Καραϊσκάκης, ο Δράκος ,ο Κώστας Μπότσαρης, ο Τσαβέλλας, τουτέστιν οπλαρχηγοί εκ των επισημοτέρων της Ελλάδος ήσαν οι αρχηγοί του στρατού τούτου αλλά ο πρόεδρος [Γ. Κουντουριώτης] έταξεν επ’ αυτών …τον Σκούρτην…Ο δε Καρατάσος τόσον ωργίσθη ώστε απεποιήθη να στρατοπεδεύσει όπου ο Σκούρτης…Την δε 16 [Απριλίου 1825] έν τάγμα Αιγυπτίων έπεσεν επί τους υπό την οδηγίαν Καρατάσου. Εκλεκτοί εμπειροπόλεμοι ήσαν οι υπό τον αρχηγόν τούτον Μακεδόνες και …ενίκησαν οι ολίγοι ούτοι». Στο Δ΄ τόμο αναφέρει πέντε φορές το σώμα των «Θετταλομακεδόνων» περιγράφοντας την υπό την αρχηγία του Κωλέττη εκστρατεία τους το 1826 στο Ταλάντι (σ. 55-7) και άλλη μία την επίθεσή τους στο Τρίκερι, ένα χρόνο μετά (σ. 142) .

Και μόνο η περιγραφή των γεγονότων της Μακεδονίας το 1821 σ’ ένα ιστορικό έργο για το σύνολο της Ελληνικής Επανάστασης δείχνει την άποψη του συγγραφέα για την ελληνικότητά της. Το ίδιο φαίνεται και από τη γνώμη του για τους Έλληνες από τη Μακεδινία που συνέχισαν να πολεμούν από το 1822 και μετά στη νότια Ελλάδα.

Μία και μοναδική αναφορά, κι αυτή στο «Θετταλομακεδονοθρακικόν σώμα υπό την οδηγία του Περραιβού και Στέφου» κατά τις μάχες στο Χαϊδάρι, κάνει στα «Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» ο αγωνιστής, δικαστικός και πολιτικός από τη Φθιώτιδα Δημήτριος Αινιάν (σ. 65 ) .

Λίγες οι αναφορές και όχι ιδιαίτερα σημαντικές και από τον Κ. Μαργαρίτη στα «Σύντομα τινά Απομνημονεύματα της Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος» (1853).  Στη μία μιλά για «τον εν Ναούση της Μακεδονίας προύχοντα Ζαφυράκην» (σ. 20) και στην άλλη για τον Εμμανουήλ Παπά «εκ Σερρών της Μακεδονίας» και τον αγώνα που οργάνωσε στη Χαλκιδική (σ. 33), τονίζοντας μάλιστα παρακάτω (σ. 75) πως «η επανάστασις αυτών των μερών μεγάλως ωφέλησεν την Πελοπόννησον και την λοιπήν Ελλάδα, διότι πληθύς εχθρών από τα παράλια του Δουνάβεως και από διάφορα μέρη της Μακεδονίας κατ’ επιταγήν του Σουλτάνου εξεστράτευσε δι’ εκεί…» .

Λίγες επίσης αναφορές του όρου κάνει και ο υπολοχαγός Αριστείδης Χρυσοβέργης στο έργο του « Η Ελληνική Επανάστασις» (Ερμούπολις 1853, και μάλιστα από το τυπογραφείο του «Γεωργίου Μελισταγούς Μακεδόνος») . Αναφερόμενος στην Τουρκοκρατία (σ. 5) λέει: «Αι ελληνικαί πόλεις και αν υπετάγησαν…, ο Έλλην όμως και χωρίς κυβερνήσεως διετήρησε την ελευθερίαν του εις τα υψηλότερα όρη… Τι τάχα ήταν τα εις Πελοπόννησον, εις στερεάν Ελλάδαν, εις Θεσσαλίαν, εις Μακεδονίαν, τα εις Ήπειρον και Θράκην, στίφη των κλεπτών, ειμή τόσα στρατόπεδα Ελλήνων επαναστατών, διατηρούντα εντός …της νομιμότητος την μη συνομολογηθείσαν υποταγήν του Ελληνικού έθνους;» Η γνώμη του για την ελληνικότητα των Μακεδόνων είναι εδώ ξεκάθαρη, όπως και στην παρακάτω αναφορά του (σ. 15) για τις μετά την έναρξη του κινήματος του Υψηλάντη σφαγές: «Γενική σφαγή επιπίπτει κατά των ελληνικών χωρών…Εις την Θράκην και τα πέριξ αυτής, εις την Μακεδονίαν, εις την Θετταλίαν, εις την Ήπειρον, εις την μικράν Ασίαν, εις την Ασίαν αυτήν, εις τας νήσους και απανταχού όπου κατοικούσιν Έλληνες, τρέχουν οι δήμιοι…σφάττοντες…». Τέλος , στη σελ. 17 επισημαίνει ότι « από περάτων έως περάτων της Ελληνικής φυλής εσήμηνεν το ιερόν και θείον της παλιγγενεσίας του Έλληνος σήμαντρον, το δε έθνος … διήρεσεν την έναρξιν του αγώνος του εις δύο κεντρικά μέρη…την Δακικήν χώραν και την Πελοπόννησον…[και ανέμενε] την προχώρησιν του αρχηγού… προς το Βυζάντιον, ότε και εκ Πελοποννήσου ήθελον ορμήσει προς τας λοιπάς ελληνικάς επαρχίας, την Στερεάν Ελλάδαν, την Θετταλίαν , την Ήπειρον, την Μακεδονίαν , και όλα ταύτα τα μέρη ομού θα εκίνουν εις το αυτό… σημείον,τότε, ιδόν τούτο την απειρίαν του αρχηγού …και…την λυπηράν αποτυχίαν [του]…ενέκρινε να πολεμήση τμηματικώς τους τυράννους του ` …εξ ου, συνετού μέτρου, διεμελίσθη ο αγών και συνεκροτήθησαν αι τρομεραί υπέρ πίστεως και πατρίδος μάχαι κατά τόπους , ήγουν εν Μολδαυΐα, εν Βλαχία, εν Ηπείρω, εν Μακεδονία, εν Θεσσαλία, εν Ιωνία, εν Κρήτη και εν απάση τη Πελοποννήσω και Στερεά Ελλάδι».

Μία και μοναδική, τέλος, αναφορά στον όρο Μακεδονία κάνει και ο (σύγχρονος του αγώνα αλλά όχι αγωνιστής ) Γεώργιος Θεόφιλος στο έργο του « Επίτομος Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» . Στη σελ. 43 αναφέρει: «Την επανάστασιν αυτήν ακολούθησε και η της Μαγνησίας …και η της Μακεδονίας υπό τον Εμμανουήλ Παπά. Αλλά κατεβλήθησαν ταχέως». Εντάσσει δηλαδή και τη Μακεδονία στις ελληνικές περιοχές που επαναστατούν.

Καμία αναφορά στον όρο Μακεδονία δεν κάνουν στα έργα τους ο γραμματέας του Οδ. Ανδρούτσου Αντώνιος Γεωργαντάς, ο γιος του οπλαρχηγού της Δυτικής Στερεάς Δημητρίου Μακρή, στρατηγός Νικόλαος Μακρής και οι πέντε καταγόμενοι από την Αθήνα απομνημονευματογράφοι ( Ν. Καρώρης , Π. Πούλος, Δ. Σουρμελής, Π. Μοναστηριώτης και Δ. Χρηστίδης).

Από τη μελέτη των έργων των καταγόμενων από τη Στερεά Ελλάδα αγωνιστών του 1821 , μπορούμε με ασφάλεια να καταλήξουμε στο συμπέρασμα – παρόλο που συγκριτικά μ’ αυτούς της Πελοποννήσου κάνουν λιγότερες αναφορές του όρου Μακεδονία – ότι αναφέρονται σε περιοχή ελληνική, της οποίας οι Έλληνες κάτοικοι αγωνίστηκαν ταυτόχρονα με αυτούς για την ελευθερία της πατρίδας τους.

Δείτε ακόμη: Το σημασιολογικό περιεχόμενο των όρων «Μακεδονία», «Μακεδών», «μακεδονικός», σε κείμενα της περιόδου 1770-1850 (Ι)