Δεν υπάρχει μέσα στην ανθρώπινη φύση καμία εξαίρετη ιδιότητα που να μη μπορεί να εκφυλιστεί ποικιλοτρόπως σε μια μείζονα ατέλεια. Το υπέροχο-τρομακτικό, όταν παύει να είναι φυσικό, γίνεται αλλόκοτο.

Από αυτή τη διαπίστωση, συμπέραναν ότι το καλύτερο και ωφελιμότερο για το παιδί, είναι να τρέφεται με κρέας η μητέρα ή η τροφός, για όσο διάστημα θηλάζει· διότι, το παιδί κάνει εμετό το πηγμένο γάλα· επομένως, όταν η μάνα καταναλώνει μόνο φυτικές τροφές, τα οξέα που βρίσκονται στο στομάχι του παιδιού προκαλούν την πήξη του γάλακτος – διαφορετικά, το ανθρώπινο γάλα «κατ’ ουδένα τρόπο δύναται να πήξει.» Αν αυτά συμβαίνουν με το γάλα της γυναίκας, στην περίπτωση που είδαμε, τα πράγματα θα είναι πολύ χειρότερα, αν το μωρό τρέφεται με γάλα φυτοφάγων ζώων, που πήζει από μόνο του.

Δίχως κατάλληλη διαπαιδαγώγηση, ιδίως οι μαθητές που έχουν γονείς ηγεμόνες ή πλούσιους, θα παραμείνουν παιδιά σε όλη τους τη ζωή, «όπως οι κάτοικοι της Οταϊτής». Ως προς αυτά, είναι «οφθαλμοφανώς προτιμητέα» η δημόσια εκπαίδευση, διότι τα παιδιά διδάσκονται από νωρίς «να μετρούν τις δυνάμεις τους» και να «γνωρίζουν τα όρια που διαγράφουν τα δικαιώματα των άλλων.»

Ο άνθρωπος έχει δύο δυνατότητες: ή απλώς να ασκηθεί, να διαπλασθεί και να εκπαιδευτεί «μηχανικώς» ή «να διαφωτιστεί πραγματικά»· μπορούμε να εκπαιδεύσουμε τους ανθρώπους, όπως τα σκυλιά ή τους ίππους, αλλά η μηχανική εκπαίδευση, ας την πούμε η «εκμάθηση δεξιοτήτων», ουδόλως είναι «μόρφωση» Το βασικό και απαιτητικό ζήτημα για τον Καντ είναι «να μάθουν τα παιδιά να σκέφτονται», να είναι δηλαδή σε θέση να κατανοήσουν τις «αρχές», από τις οποίες προέρχεται «πάσα πράξις».

Ο Ιμμάνουελ Καντ για την τέχνη της αγωγής «Sapere aude!» («Τόλμησε να γνωρίζεις»). Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας Η αγωγή είναι τέχνη και η άσκησή της «οφείλει να τελειοποιηθεί» δια μέσου πολλών γενεών· κάθε νέα γενιά, γράφει ο Καντ, εξοπλισμένη με την […]

Το σχέδιο για μια «Θεωρία της Αγωγής», αν και η ανθρωπότητα δεν είναι σε θέση να το πραγματοποιήσει αμέσως, είναι «ιδανικό ευγενές.» Θα ήταν λάθος, συνεχίζει ο Καντ, να θεωρήσουμε ένα χιμαιρικό το σχέδιο για μια Θεωρία της αγωγής και να το παρουσιάσουμε ως «ωραίο όνειρο», επειδή πολλά και διάφορα εμπόδια θα βρεθούν στο δρόμο για την πραγματοποίησή της. Άλλωστε, τι πράγμα είναι η ιδέα; Τίποτα άλλο, λέει ο Καντ, παρά «η αντίληψη της τελειότητας», όπως δεν την έχουμε γνωρίσει εμπειρικά μέχρι τώρα· λόγου χάρη, η ιδέα μιας «τέλειας πολιτείας», η οποία θα κυβερνάται κατά τους νόμους του δικαίου, μπορεί να θεωρηθεί «αδύνατη»;