Ο Μακιαβέλι, η αναγκαιότητα του εθνικού στρατού και «πώς πήρε ο Τούρκος την Πόλη»
«Το μέσον της γνώσης των νεκρών μορφών είναι ο μαθηματικός νόμος. Το μέσον κατανόησης των ζωντανών μορφών είναι η αναλογία.»
Όσβαλντ Σπένγκλερ (1880-1936)
Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας
Ο Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527) γεννήθηκε στη Φλωρεντία· ήταν γιος του νομομαθούς Μπερνάρντο Μακιαβέλι και της Μπαρτολομέα Νέλι. Ο Μπερνάρντο καταγόταν από παλιά αριστοκρατική οικογένεια και οι πρόγονοί του αναδείχτηκαν σε υψηλά αξιώματα της πόλης κατά τον 14ο αιώνα· ωστόσο, η παλαιά γενιά είχε ξεπέσει και ο ίδιος δεν ήταν πλέον «αριστοκράτης» αλλά ούτε και «ποπολάρος»· εργάστηκε ως απλός δικηγόρος. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες που φαίνεται ότι αντιμετώπιζε ο πατέρας του, ο νεαρός Νικολό έλαβε κάποια «ουμανιστική» κλασική εκπαίδευση, σύμφωνα με τις τάσεις της εποχής. Σημειωτέον ότι σημαντικά έργα της κλασικής αρχαίας ελληνικής γραμματείας έγιναν γνωστά στην Ιταλία μετά τη φυγή των Ελλήνων λογίων στη Δύση (1453 και νωρίτερα). Διατηρούσε στενές σχέσεις και φιλίες με πολλούς μορφωμένους ανθρώπους της Φλωρεντίας και διακεκριμένα μέλη της τάξης των Πατρικίων. Σε ηλικία μόλις 29 ετών, διορίζεται γραμματέας της Φλωρεντινής Δημοκρατίας, επικεφαλής της δεύτερης καγκελαρίας· το αξίωμα καθ’ αυτό δεν είναι υψηλό, αλλά ο Μ. υπηρετεί σε κρίσιμο και νευραλγικό πόστο, καθώς -στην πράξη- αναλαμβάνει τις εξωτερικές υποθέσεις της πόλης. Εργάστηκε ως γραμματέας τoυ Συμβουλίου των Δέκα του Πολέμου· αντικείμενο των εργασιών του Συμβουλίου ήταν η διπλωματία και ο πόλεμος. Διατήρησε τη θέση του από το 1498 μέχρι το 1512, ως έμπιστος του Μεδίκου Πιέρο Σοντερίνι (1452–1522).
Στο προοίμιο μιας ομιλίας που συντάχτηκε με παρότρυνση και για λογαριασμό του Σοντερίνι βρίσκουμε, σε μια πρώτη διατύπωση, ορισμένες ιδέες της μακιαβελικής σκέψης, όπως διαμορφώθηκαν μετά τις εμπειρίες του στη γαλλική αυλή (1500) και την πολύμηνη διαμονή του δίπλα στον διαβόητο Καίσαρα Βοργία. Ως μέλος σε διάφορες διπλωματικές και στρατιωτικές αποστολές βρέθηκε ακόμη στην αυλή του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού Α’ (βασίλευσε μεταξύ 1493 και 1519), καθώς και στην Πίζα (1509 και 1511). Χάρη σ’ αυτά τα διπλωματικά ταξίδια, ο Μακιαβέλι είχε την ευκαιρία να δει από κάποια σχετική απόσταση, «απ’ έξω», την πολιτική της Φλωρεντίας και τις αδυναμίες της. Τις ίδιες ιδέες θ’ αναπτύξει αργότερα στον «Ηγεμόνα (Il principe. 1513) και τις «Διατριβές» (Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio , Λόγος επί των δέκα πρώτων [βιβλίων] του Τίτου Λίβιου – 3 τομ., 1512-1517).
Φρόνηση και δύναμη
Η μορφή του πολιτεύματος («ηγεμονία» ή «δημοκρατία») είναι δευτερεύουσας σημασίας σε σχέση με «το συγκεκριμένο ζωντανό περιεχόμενό του». Πρωτεύουσα σημασία έχει ο συνδυασμός φρόνησης και δύναμης που μπορεί ν’ αναπτύξει το κάθε πολίτευμα, σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες και περιστάσεις. Η φρόνηση μόνη της δεν είναι αρκετή («δε φτουράει»), ενώ η δύναμη «δεν φέρνει τα πράγματα εκεί που τα θέλεις, κι άμα τα φέρει, δεν τα βαστάει.» Φρόνηση και ισχύς είναι το «νεύρο» σε όλες τις εξουσίες, σε όσες «φανήκανε μέχρι σήμερα στον κόσμο και σε όσες θα φανούνε»· κι αν καλοεξετάσει κάποιος τα ιστορικά πράγματα, θα διαπιστώσει ότι ολόκληρες αυτοκρατορίες, κραταιά βασίλεια και πολλές πολιτείες αφανιστήκανε κυριολεκτικά, γιατί «τους λείψανε τ’ άρματα ή το μυαλό.» Αν έχουμε αυτά τα δυο, γράφει ο Μακιαβέλι, καλό είναι να τα φυλάξουμε· κι αν τυχόν δεν τα έχουμε, θα πρέπει -οπωσδήποτε- να τα βρούμε. Όπως και να ‘χει, προτιμότερη φαίνεται να είναι μια ηγεμονία, συνετή και στρατιωτικά ισχυρή, ώστε να μπορεί να σώσει τη λευτεριά της πατρίδας παρά μια δημοκρατία που παραδίδει τον τόπο σε ξένες λόγχες και πρεσβείες.
Ιδιωτική και δημόσια ηθική
Λίγο παρακάτω, διαχωρίζει ξεκάθαρα την ιδιωτική ηθική (την ηθική των προσώπων) από τη δημόσια: «Τους ιδιώτες τους κάνουνε να κρατούν τις συμφωνίες οι νόμοι, τα γραμμένα και τα συμφωνητικά, όμως ανάμεσα στους ηγεμόνες αυτό γίνεται μονάχα με τ’ άρματα.» Η διατύπωση αυτή του Μακιαβέλι δεν πηγάζει από θεωρητικές μελέτες για την φιλοσοφία της Ιστορίας· βασίζεται στα εμπράγματα και ιστορικά δεδομένα. Τα κράτη -ως συλλογικά υποκείμενα- δεν (πρέπει να) δεσμεύονται απ’ ότι θεωρείται «ηθικό» στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων· λόγου χάρη, τα κράτη μπορούν να μην τηρήσουν τις συμφωνίες που υπέγραψαν· αυτό συνέβη χιλιάδες φορές στην ιστορία, συχνά με τραγικές συνέπειες για όσους στήριξαν την επιβίωση της πολιτείας τους στις υπογραφές των αντιπάλων ή και των εκάστοτε συμμάχων.
Κάθε κράτος, -μικρό, μεσαίο ή μεγάλο- θα πρέπει να στηρίζεται πρώτα πρώτα στις δικές του, πιστές και «εθνικές» δυνάμεις: «Δεν μπορείς συνέχεια να κρύβεσαι πίσω από το σπαθί του αλλουνού, γι’ αυτό είναι καλό να το κρατάς μοναχός σου στο πλευρό και να το ‘χεις ζωσμένο ακόμα κι όταν ο εχθρός βρίσκεται μακριά, γιατί αλλιώς στερνά δεν έχεις τον καιρό και σωτηρία δεν βρίσκεις.»Επομένως, καμμιά εμπιστοσύνη δεν πρέπει να έχουν οι πολίτες της Φλωρεντίας «στον Γάλλο βασιλιά»· και είναι ασυλλόγιστοι όσοι πιστεύουν ότι ο (Ιταλός) Βαλεντίνος «δεν έχει λόγο» να επιτεθεί στη Φλωρεντία. Κάθε πολιτεία -και κάθε κράτος- πρέπει να θεωρεί εχθρούς του «όλους όσους μπορούνε να ελπίζουνε πως ίσως θα το βάλουνε στο χέρι και που απ’ αυτούς δεν είναι δυνατόν να φυλαχτεί.» Γνωστική «ηγεμονία ή δημοκρατία» δεν πρέπει ν’ αφήνεται στη διάκριση των άλλων κι αν αφήνεται, να νομίζει ότι θα είναι και ασφαλής.
Λεζάντα: Χάρτης της Ιταλίας γύρω στο 1500.
Η ομοιότητα των περιστάσεων
Ο Μακιαβέλι συλλαμβάνει το κράτος ως οργανισμό που βρίσκεται μοιραία σε αδιάκοπη και αμετάκλητη σύγκρουση με τ’ άλλα κράτη. Ο πόλεμος δεν είναι κάτι που συμβαίνει απλώς και μια οραματική, δηλαδή φανταστική, «φιλειρηνική» πολιτική θα μπορούσε να τον εξαλείψει για πάντα: είναι σύμφυτα δεμένος με την φύση του ανθρώπου και ο πλανήτης μας -όσες αλλαγές και αν έγιναν στο διάβα της ιστορίας- κατοικείται πάντοτε από ανθρώπους. Σε άλλο σημείωμα του, με τίτλο «Πολλές φορές βλέπεις τα ίδια περιστατικά σε διαφορετικούς λαούς», γράφει: «Σε όλες τις πολιτείες και όλους τους λαούς βλογιούνται οι ίδιες λαχτάρες και οι ίδιες διαθέσεις, τέτοιες που σταθήκανε πάντα.» Εύκολα, λοιπόν, όποιος μελετά επίπονα τα περασμένα μπορεί να προβλέπει και τα μελλούμενα, και «να δίνει σε κάθε περίσταση το φάρμακο που δίνανε οι αρχαίοι.» Και αν δεν βρίσκει κάποιο «φάρμακο» παλιό και δοκιμασμένο, «να σκέφτεται κάποιο καινούριο, με οδηγό την ομοιότητα των περιστάσεων.»
«Ας μην περπατάμε σαν στραβοί», συνεχίζει ο Μακιαβέλι· ας εξετάσουμε πρώτα τι συμβαίνει στο «σπιτικό μας» κι ας «ρίξουμε τη ματιά μας πιο βαθιά». Ποια είναι η πραγματικότητα; Η Φλωρεντία είναι «ξαρμάτωτη» και οι υπήκοοί της δεν είναι «πιστοί», όπως το έδειξε η πείρα τους προηγούμενους μήνες: Η Πιστόγια, η Ρομάνια, η Μπάργκα και άλλες πόλεις «καταντήσανε φωλιές και άντρα για κάθε είδους ληστές.» Κι όταν οι τόποι αυτοί «χτυπήθηκαν», η πόλη δεν μπόρεσε να τους βοηθήσει, λόγω αδυναμίας στρατιωτικής. Όλοι αυτοί, λέει ο Μακιαβέλι, χθεσινοί σύμμαχοι και υπήκοοι, «δεν σας βλέπουνε τώρα να είστε σε καλύτερη σειρά» και γρήγορα θα γίνουν «υπήκοοι εκείνων που πρώτοι θα τους ριχτούνε». Αυτό είναι λογικό, και μάλιστα σύμφωνο με την ανθρώπινη φύση: «οι άνθρωποι ούτε μπορούνε, ούτε χρωστάνε να είναι δούλοι πιστοί κάποιου αφέντη που δεν δύνεται ούτε να τους διαφεντέψει, ούτε να κρατήσει τη ζωή τους στον ίσιο δρόμο.»
«Τι μας χρειάζονται οι στρατιωτικές δυνάμεις; Εμάς μας προστατεύει ο Γάλλος βασιλιάς!»
Η αλήθεια είναι ότι ο Γάλλος βασιλιάς είναι ισχυρός και απειλεί ολόκληρη την Ιταλία· αν δεν βρει κάποιο σοβαρό εμπόδιο στις επιχειρήσεις του, εκτός από τη Φλωρεντία, «σωτηρία δεν υπάρχει»· διότι, αντιμέτωποι με τα γαλλικά φουσάτα οι Φλωρεντινοί δεν μπορούν να σταθούν: «δεν σας γλιτώνουνε ούτε όλες οι στρατιωτικές δυνάμεις ούτε όλες οι προπαρασκευές του κόσμου». Αν πάλι ο βασιλιάς «σκοντάψει» και σε άλλα εμπόδια, σωτηρία «υπάρχει και δεν υπάρχει». Εδώ η ελευθερία της πόλης εξαρτάται από τη φρόνηση και τη δύναμη: ο μόνος δρόμος είναι να συντάξουν όσο περισσότερες στρατιωτικές δυνάμεις μπορούν, έτσι ώστε ο Γάλλος βασιλιάς να τους λογαριάζει το ίδιο με τους άλλους μέσα στην Ιταλία· γιατί ο άοπλος γίνεται κλωτσοσκούφι και θύμα όχι μόνο των ισχυρών, αλλά οποιουδήποτε μπορεί να τον χτυπήσει – και μπορούν να τον πλήξουν οι πάντες, εφόσον δεν διαθέτει αξιόμαχα στρατεύματα. Ούτε και στους ισχυρούς πρέπει να δίνει πολύ θάρρος μια πολιτεία που θέλει να ζήσει ελεύθερη. Ο ισχυρός, σύμμαχος ή εχθρός, «ξεθαρρεύει» όταν βλέπει μια πόλη «ξαρμάτωτη»· ο άοπλος εύκολα προσφέρεται ως λεία του καθενός· την αρματωμένη και άλκιμη πολιτεία όμως την υπολογίζουν όλοι, ακόμα και οι πιο ισχυροί. Όσοι αισθάνονται δυνατοί θα πρέπει να λογαριάζουν το «κόστος» της κατάκτησής της, ενώ οι ασθενέστεροι δύσκολα θα τολμήσουν να την πειράξουν.
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η Φλωρεντία, γύρω στα 1500, βρίσκεται στην έσχατη ανάγκη: είναι κυκλωμένη από δυο τρεις πόλεις, οι οποίες «περισσότερο το θάνατο παρά τη ζωή της λαχταράνε»· ολόκληρη η Ιταλία «κυκλοφέρνει» γύρω από τον βασιλιά της Γαλλίας, τους Βενετσιάνους, τον Πάπα και τον Καίσαρα Βοργία. (Αλλού αναφέρεται ως «πρίγκιπας Βαλεντίνος»). Ο Βοργίας ήταν νόθος γιος του πάπα Αλεξάνδρου Στ´ και ήθελε να δημιουργήσει δικό του κράτος στην Κεντρική Ιταλία.
Τότε που πήρε ο Τούρκος την Πόλη
Ο Μακιαβέλι χρησιμοποιεί συχνά ιστορικά παραδείγματα για να ενισχύσει τους συλλογισμούς του· δεν είναι ιστορικός, είναι πολιτικός στοχαστής, κι επομένως δεν ασχολείται με τις λεπτομέρειες της ιστορίας. Σε λίγες, αδρές γραμμές περιγράφει ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο που αποδίδεται στον τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου, τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Δεν έχει σκοπό ν’ αναλύσει (όλες) τις αίτιες που οδήγησαν στην πτώση της αυτοκρατορίας. Αναφέρεται προφανώς στην άρνηση μιας σημαντικής μερίδας των κατοίκων της Κωνσταντινούπολης να συνδράμουν οικονομικά (και στρατιωτικά…) στην άμυνα της Πόλης· γνωρίζουμε ότι μετά τη σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439) το «ανθενωτικό» κίνημα στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου ήταν ισχυρό· ο πολύς λαός και κυρίως οι πολυάριθμοι ορθόδοξοι μοναχοί αρνήθηκαν να δεχθούν την ψηφισμένη «ένωση» των εκκλησιών. Λέγεται μάλιστα ότι ο τελευταίος μεγάλος δούκας του Βυζαντίου, ο Λουκάς Νοταράς, σε μια οργισμένη και μαζική «διαδήλωση» έξω από τον ναό της Αγίας Σοφίας, είπε την περίφημη φράση: «Καλύτερο είναι το σαρίκι του σουλτάνου από την τιάρα του καρδιναλίου». Ο Νοταράς επέζησε μετά την πολιορκία και αποκεφαλίστηκε από τον Μωάμεθ Β’, παρά τα χρήματα πού του πρόσφερε… Άλλοι λένε ότι πήγε κοψοκέφαλος, επειδή αρνήθηκε να παραδώσει τον όμορφο δεκατετράχρονο γιο του στο χαρέμι του Σουλτάνου… Ο Μακιαβέλι γράφει:
«Πολλοί από σας πρέπει να θυμάστε τότε που πήρε ο Τούρκος την Πόλη. Ο Αυτοκράτορας εκείνος είχε δει από πριν το χαμό του. Φώναξε λοιπόν τους πολίτες του και, μη μπορώντας να τους προστατέψει με τον ταχτικό του στρατό, τους ιστόρησε τους κινδύνους και τους παράστησε τι γιατρειά παίρνανε· μα εκείνοι τον κοροϊδεύανε. Γίνηκε όμως η πολιορκία κι εκείνοι οι ίδιοι πολίτες που στην αρχή πήρανε αψήφιστα τις συμβουλές του ηγεμόνα τους, σαν αγροικήσανε ν’ αντιβουίζει το πυροβόλο στο τειχί τους και να φρουμάζει το φουσάτο του εχθρού, τρέξανε τώρα κλαίγοντας στον αυτοκράτορα με τα ζωνάρια τους γιομάτα χρήμα· μα κείνος τους ξαπόστειλε λέγοντάς τους: «Τραβάτε τώρα να πεθάνετε αντάμα με τα λεφτά σας, αφού δεν θέλετε να ζήσετε δίχως τους.»
Οι Φλωρεντινοί παρουσιάζονται γυμνοί και απροετοίμαστοι εντελώς από στρατιωτική άποψη κι αποφασίζουν να πάρουν έκτακτα μέτρα για τον εξοπλισμό της πόλης. Επιβάλλεται η φορολογία της δεκάτης (10%) σε όλα τ’ ακίνητα, κοσμικά και εκκλησιαστικά. Ο Μ. στο προοίμιό του δεν αναφέρει ποια άλλα έκτακτα οικονομικά μέτρα προτάθηκαν και ποιες ακριβώς ήταν οι αντιδράσεις και τα «παράπονα» των πολιτών. Προφανώς οι κάτοικοι δεν ήταν πρόθυμοι να ψηφίσουν τα μέτρα που επιβάλλονταν κάθε φορά· αυτό συνέβη, λέει ο Μ. όταν ο Βαλεντίνος με το φουσάτο του δεν στράφηκε τελικώς εναντίον της Ρομάνιας ή της Τοσκάνης, αλλά τους «γύρισε πλευρό», τράβηξε για το Πεζάρο και ο κίνδυνος φαινόταν ότι απομακρύνεται. Κάποιοι θυμίζανε και προβλέπανε τους κινδύνους, αλλά ουδείς μπόρεσε να πείσει τους «ξεροκέφαλους» Φλωρεντινούς να ψηφίσουν υπέρ της έκτακτης στρατιωτικής δαπάνης. Η τιμωρία για την ξεροκεφαλιά τους ήρθε πολύ σύντομα: Ο Καίσαρας Βοργίας, πανούργος και ταχύτατος στη δράση, κατέλαβε την πόλη Φαγιέντζα, έκαψε και λεηλάτησε πολλά σπίτια και περιουσίες και συνέλαβε πολλούς αιχμαλώτους· οι Φλωρεντινοί είδαν να βιάζονται οι γυναίκες τους και να «πέφτει ακρίδα στα υποστατικά τους», χωρίς να μπορούν να κουνήσουν το δάχτυλό τους. Κι όσοι στην αρχή αρνήθηκαν να δώσουνε «είκοσι δουκάτα», αναγκάστηκαν μετά να πληρώσουν διακόσια επιπλέον, συν τα είκοσι. (Το δουκάτο ήταν μικρό, χρυσό νόμισμα, με μεγάλη αξία).
Απώτερος σκοπός του πατριώτη Μακιαβέλι είναι να εκδιωχθούν «οι βάρβαροι» από την Ιταλία· η ένωση των αλληλοπαρασσσόμενων ιταλικών πόλεων, αυτονομία και η ανεξαρτησία της Ιταλίας απέναντι στις ευρωπαϊκές δυνάμεις είναι ο ύψιστος εθνικός στόχος και η πραγματοποίησή του δικαιολογεί τη χρήση οποιουδήποτε μέσου, εφόσον τα «ηθικά» μέσα δεν είναι κατάλληλα.
Έτσι κι αλλιώς, η ελευθερία της πατρίδας -τότε και πάντα- βρίσκεται στα χέρια των πολιτών της:
«Μα στ’ αλήθεια, εγώ δεν μπορώ να πιστέψω πως αυτό γίνεται εδώ πέρα, βλέποντας μπροστά μου εσάς, τους λεύτερους Φλωρεντινούς πολίτες, που βαστάτε στα χέρια σας τη λευτεριά σας. Και πιστεύω πως τούτη τη λευτεριά θα τη σεβαστείτε, όπως πάντα τη σέβονται όσοι γεννηθήκανε και λαχταρούνε να ζήσουνε λεύτεροι.»
Ο Δημήτρης Τζήκας είναι δάσκαλος και ιστορικός
Ενδεικτική βιβλιογραφία και πηγές
Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527). Niccolo Machiavelli. Έργα. Εισαγωγή, επιλογή, μετάφραση: Τάκης (Παναγιώτης) Κονδύλης. Εκδόσεις Κάλβος. Αθήνα, 1984.
Steven Runciman. Η Άλωση Της Κωνσταντινούπολης 1453. Μετάφραση – Επιμέλεια: Νίκος Νικολούδης. Εκδόσεις Παπαδήμα. Αθήνα, 2005.
Πρώτη δημοσίευση: Ο Μακιαβέλι, η αναγκαιότητα του εθνικού στρατού και «πώς πήρε ο Τούρκος την Πόλη» –
