Ο φιλοαγροτιστής Αλέξανδρος Παπαναστασίου
Γράφει ο Κότσης Παναγιώτης
Α. Νέα πολιτικά σχήματα
Α1. «Ιάπωνες»
Με την έλευση του 20ού αιώνα, νέες πολιτικές ιδέες και δυνάμεις κάνουν την εμφάνισή τους στην ελληνική πολιτική σκηνή. Πιο αναλυτικά, μετά τις εκλογές του 1906, σχημάτισε την τέταρτη- κατά σειρά- κυβέρνησή του ο Γεώργιος Θεοτόκης[1]. Ακόμη, οι εκλογές αυτές συνετέλεσαν στην διάλυση του κόμματος, το οποίο είχε ιδρύσει ο Θ. Δηλιγιάννης. Σύντομα, έξι μέλη του Κοινοβουλίου συγκρότησαν μία μαχητική ομάδα, η οποία αποτέλεσε επίφοβο αντίπαλο της κυβέρνησης[2].
Η ομάδα αυτή είχε αρχηγό τον Στέφανο Δραγούμη, αντίπαλο του Θεοτόκη στον αγώνα για την ηγεσία του τρικουπικού κόμματος. Ο Δραγούμης εκλεγόταν βουλευτής Αττικής ή Μεγαρίδος από το 1879 και, παρά το ότι κατέβαινε ως ανεξάρτητος, μπορούσε να εκλέγεται χάρη στις δυνατότητες, τις οποίες του παρείχε το σφαιρίδιο. Οι υπόλοιποι ήταν: ο Δημήτριος Γούναρης, Αχαιός βουλευτής και εκλεγμένος πρώτη φορά το 1902 με το τρικουπικό κόμμα, ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, βουλευτής Νάξου, ο οποίος είχε εκλεγεί- αρχικά- ως δηλιγιαννικός το 1902, ο Εμμανουήλ Ρέπουλης, από την Ερμιονίδα, ο Χαράλαμπος Βοζίκης από την Κυνουρία- αμφότεροι είχαν εκλεγεί ως δηλιγιαννικοί το έτος 1899- και, τέλος, ο ανεξάρτητος βουλευτής Καρδίτσας, Απόστολος Αλεξανδρής, ο οποίος εκλεγόταν για πρώτη φορά.
Παρά την ανομοιογένεια της προέλευσης, οι προαναφερθέντες βουλευτές συνδέονταν με την ποιότητα του λόγου τους και την ανταγωνιστικότητα. Ο διευθυντής της εφημερίδας «Ακρόπολις», Βλάσσης Γαβρηιλίδης, σε άρθρο του, το 1907, τους αποκάλεσε «Ιάπωνες». Ο λόγος του προσωνυμίου οφείλεται στην μαχητικότητά τους και, με το προσωνύμιο αυτό έμειναν στην νεοελληνική ιστορία.
Α2. Η ομάδα των «Κοινωνιολόγων»
Στις αρχές του 20ού αιώνα, το κύριο αίτημα ήταν η απαλλοτρίωση των μεγάλων εκτάσεων γης, γνωστών ως «τσιφλικιών» και, η διανομή της γης σε αγρότες. Οι ελπίδες αναπτερώθηκαν μετά το κίνημα στο Γουδί, τον Αύγουστο του 1909, αλλά, γρήγορα διαψεύστηκαν. Πιο αναλυτικά, το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, ορισμένοι γαιοκτήμονες προέβησαν σε διώξεις κολίγων από τα κτήματά τους[3].
Βασικοί εκφραστές του διττού αυτού αιτήματος υπήρξε η ομάδα των «Κοινωνιολόγων», η οποία ιδρύθηκε το 1907 με κεφαλή τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Ο Παπαναστασίου γεννήθηκε στο Λεβίδι Αρκαδίας και, σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Οι σπουδές του εξ Αρκαδίας πολιτικού συνεχίστηκαν στην Γερμανία, όπου σπούδασε κοινωνιολογία.
Εκτός από τον Παπαναστασίου, μέλη των «Κοινωνιολόγων» υπήρξαν οι Π. Αραβαντινός, Α. Μυλωνάς, Θ. Πετμεζάς, Κ. Τριανταφυλλόπουλος και ο συγγραφέας Σπύρος Μελάς[4]. Σε αυτούς πρέπει να προστεθεί και ο σπουδαίος παιδαγωγός, Αλέξανδρος Δελμούζος .Τα μέλη των «Κοινωνιολόγων», έχοντας κάνει σπουδές στην δυτική Ευρώπη, διακήρυτταν τις μαρξιστικές ιδέες. Σύμφωνα με τις ιδέες αυτές, τα μέσα παραγωγής ρυθμίζουν την κοινωνική οργάνωση, το πολίτευμα και, γενικότερα, την διοίκηση[5]. Μάλιστα, οι θέσεις αυτές εκφράζονταν και στο περιοδικό «Επιθεώρησις των κοινωνικών και νομικών επιστημών», το οποίο εξέδιδαν[6]. Ωστόσο, οι επιστήμονες αυτοί δεν είχαν υπολογίσει το γεγονός ότι στην Ελλάδα δεν υπήρχε σημαντικός βαθμός εκβιομηχάνισης και, παράλληλα, η αστική τάξη δεν είχε διαμορφωθεί πλήρως. Βασικός στόχος ήταν η αποκατάσταση κολίγων και ακτημόνων στην Θεσσαλία, με την κατάτμηση των τσιφλικιών.
Οι νέοι αυτοί επιστήμονες συνέβαλαν στην προώθηση των θέσεων, οι οποίες εμφανίστηκαν κατά την επανάσταση του 1909, στο Γουδί. Η είσοδος των «Κοινωνιολόγων» στο ελληνικό κοινοβούλιο πραγματοποιήθηκε με τις εκλογές της 28ης Νοεμβρίου 1910. Στις εκλογές αυτές, το κόμμα «Φιλελεύθεροι», υπό την ηγεσία του Ελ. Βενιζέλου, κέρδισαν την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών[7]. Τέλος, οι «Κοινωνιολόγοι» συμμετείχαν στην ολομέλεια της Βουλής, η οποία, το 1911, προέβη σε αναθεώρηση του Συντάγματος.
Β. Οι θέσεις του Παπαναστασίου
Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, αρχηγός των «Κοινωνιολόγων» και, μετέπειτα, ιθύνων νους στην ανακήρυξη της Α΄ Αβασίλευτης Δημοκρατίας, ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το ζήτημα των τσιφλικιών. Αρχικά, στόχος του υπό εξέταση πολιτικού υπήρξε η διαφώτιση της κοινής γνώμης μέσω των αναλύσεων για το νομικό χαρακτήρα της κολιγικής σχέσης και, παράλληλα, να αντικρούσει τα επιχειρήματα των τσιφλικάδων.
Ακόμη, ο Παπαναστασίου ισχυριζόταν ότι, με την εξασφάλιση μίας μικρής γαιοκτησίας, οι αγρότες θα αναβαθμίζονταν- και οικονομικά και κοινωνικά. Η χώρα θα συμβάδιζε με τις επιταγές των άλλων ευρωπαϊκών κρατών. Επίσης, θα επιτυγχανόταν ένας εκσυγχρονισμός, τόσο στον γεωργικό τομέα όσο και στο πεδίο της δημιουργίας μίας αγοράς μηχανημάτων, λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και, εν τέλει, απορρόφησης πολλών καταναλωτικών αγαθών. Συνοψίζοντας, οι προτάσεις του Παπαναστασίου χαρακτηρίζονται από την παράθεση των επιδιωκόμενων μέτρων για να μετουσιωθεί ο στόχος σε απτή πραγματικότητα.
Ουσιαστικά, ο Παπαναστασίου δεν προέβαλε εξαρχής ως μοναδικό αίτημα την υποχρεωτική απαλλοτρίωση, αλλά έθεσε επί τάπητος και κάποιους άλλους στόχους, οι οποίοι έπρεπε να υλοποιηθούν. Ακριβέστερα, θεώρησε ως απαραίτητες προϋποθέσεις την ανάπτυξη της αγροτικής πίστης και την εκτέλεση εγγειοβελτιωτικών έργων[8].
Με βάση όσα προαναφέρθηκαν, ο αρχηγός των «Κοινωνιολόγων» δεν επιζητεί την επίλυση ενός αγροτικού νομοθετήματος, το οποίο, ωστόσο, θα παρέμενε κενό γράμμα. Για τον λόγο αυτό, στην Αναθεωρητική Βουλή του 1911 τάχθηκε υπέρ της μεταρρύθμισης της κολιγικής σχέσης σύμφωνα με τα αιτήματα, τα οποία αφορούσαν την παραμονή των κολίγων στην γη, την οποία καλλιεργούσαν και, αναγνώριση των δικαιωμάτων τους ως εμπραγμάτων. Από την άλλη, γνώριζε ότι μία πιθανή απαλλοτρίωση μπορούσε να προκαλέσει οικονομικές δυσχέρειες και, η θέση των κολίγων μπορεί να επιδεινωνόταν. Συνεπώς, θεώρησε ως βασική προϋπόθεση την παραμονή των κολίγων στα κτήματα, τα οποία καλλιεργούσαν. Επιπρόσθετα, πρότεινε τροποποίηση ως προς την καταβολή του ιμόρου, δηλαδή το 15-20% των παραγόμενων καρπών[9]. Συγκεκριμένα, αντί να δίνεται το ίμορο σε είδος, να καταβάλλεται σε ένα χρηματικό ποσό. Με τον τρόπο αυτό, το κέρδος, σε περίπτωση αύξησης της παραγωγικότητας, εξασφαλίζεται υπέρ του καλλιεργητή. Εν τέλει, πρότεινε την αναγκαστική εξαγορά της ψιλής κυριότητας από τον αγρότη, εφόσον υπάρχει η απαιτούμενη οικονομική δυναμική εκ μέρους του.
Όμως, οι προτάσεις του Παπαναστασίου δεν συνάντησαν «ευήκοα ώτα». Βέβαια, ο Ν. ΓΩΝΣ΄ του 1911 απαγόρευε τις εξώσεις κολίγων[10]. Όμως, ο Παπαναστασίου συνέχισε απτόητος τον ηράκλειο αγώνα του, μέσω τακτικής αρθρογραφίας και αγορεύσεων στο Κοινοβούλιο. Ο αγώνας του συνεχίστηκε και αργότερα, κατά τα ταραγμένα χρόνια των Βαλκανικών και του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Από την άλλη, οι προτάσεις του Α. Παπαναστασίου συνέβαλαν ουσιαστικά στις νομοθετικές ρυθμίσεις των «Φιλελευθέρων» για καλύτερες συνθήκες της ζωής των κολίγων[11].
Οι ανάγκες, οι οποίες δημιουργήθηκαν από την Μικρασιατική τραγωδία του 1922, οδήγησαν τον Παπαναστασίου στο να ταχθεί υπέρ της άμεσης «και ριζικής επίλυσης του αγροτικού ζητήματος», το οποίο χαρακτήριζε ως «το κατ’ εξοχήν κοινωνικόν ζήτημα εις τον τόπον μας»[12]. Ακολουθώντας πιστά τις ιδέες του, ο Παπαναστασίου υποστήριζε ότι θα έπρεπε να συνεχιστεί η προσπάθεια ενίσχυσης μικρής ιδιοκτησίας, με κατάτμηση μεγάλων κτημάτων. Εξαίρεση θα αποτελούσαν τα λίγα εκείνα κτήματα, στα οποία γινόταν εντατική καλλιέργεια, σύμφωνα με την τελευταία λέξη της- τότε- τεχνολογίας[13].
Ολοκληρώνοντας, ο Παπαναστασίου πίστευε ότι η μικρή ιδιοκτησία αποτελεί ένα στάδιο εξέλιξης προς την σοσιαλιστική ιδιοκτησία, η οποία θα γίνει πραγματικότητα μετά την διαπαιδαγώγηση των χωρικών και, ταυτόχρονα, την ανάπτυξη του συνεταιριστικού πνεύματος. Με την ανάπτυξη αυτή, η κυριότητα της γης θα περιερχόταν στην κοινότητα ή το Δημόσιο[14].
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αναστασιάδη, Σ. (2008) Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Η σημαντική συμβολή του στην δημοκρατία και τον συνταγματικό λόγο, Αθήνα: Πολύτυπο
Αποστολοπούλου- Γεωργιάδη, Τ. (1987) «Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Ο πολιτικός, ο επιστήμων, ο αγωνιστής, ο άνθρωπος» στο Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Θεσμοί, ιδεολογία και πολιτική στον Μεσοπόλεμο, σελ. 72-78.
Αρώνη- Τσίχλη, Κ. (2005) Αγροτικό ζήτημα και αγροτικό κίνημα. Θεσσαλία 1881-1923, Αθήνα: Παπαζήσης
Βακαλόπουλου, Κ. (2004) Ιστορία της Ελλάδος. Επίτομη- Συνθετική (1204-2000), Θεσσαλονίκη: Σταμούλης
Βεργόπουλου, Κ. (1976) Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα, Αθήνα: Εξάντας
Βουρνά, Τ. (1977) Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδος (1909-1940), Αθήνα: Αφοί Τολίδη
Βραχνιάρη, Χ. (1977) Η αγροτική λαϊκή εξέγερση στα Τρίκαλα, Αθήνα: Οδυσσέας
Κουκουλέ, Γ. (1983) Για μία ιστορία του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος, Αθήνα: Σοκόλης
Μουγογιάννη, Ι.Γ. (1987) Πτυχές του αγροτικού ζητήματος στην Θεσσαλία, Βόλος: Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών
Οικονόμου, Ν. (1978) «Εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις από το 1905 ως το 1909» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ΄, σελ. 178-192
Παπαναστασίου, Α. (1988) «Τα μεγάλα ζητήματα. Το Θεσσαλικό» στο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Μελέτες- Λόγοι- Άρθρα, πρόλογος Κ. Τριανταφυλλόπουλος, σελ. 57-65.
Παπαναστασίου, Α. (1988) «Τα μεγάλα ζητήματα. Το Θεσσαλικό» στο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Μελέτες- Λόγοι- Άρθρα, πρόλογος Κ. Τριανταφυλλόπουλος, σελ. 88-91.
Σακελλαρόπουλου, Θ. (1987) «Ο Παπαναστασίου και το αγροτικό ζήτημα» στο Αλ. Παπαναστασίου: Οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές απόψεις του, Πρακτικά Συνεδρίου, 5-7-12-1986, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, σελ. 210-214.
Σβολόπουλου, Κ. (1978) «Η Β΄ Αναθεωρητική Βουλή, η αναθεώρηση του Συντάγματος και το έργο της κυβέρνησης Βενιζέλου» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ΄, σελ. 274-278.
[1]) Βλ και Βακαλόπουλου, Κ. (2004) Ιστορία της Ελλάδος. Επίτομη- Συνθετική (1204-2000), Θεσσαλονίκη: Σταμούλης
[2]) Βλ και Οικονόμου, Ν. (1978) «Εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις από το 1905 ως το 1909» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ΄, σελ. 186.
[3]) Βλ και Μουγογιάννη, Ι.Γ. (1987) Πτυχές του αγροτικού ζητήματος στην Θεσσαλία, Βόλος: Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών
[4]) Βλ και Βουρνά, Τ. (1977) Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδος (1909-1940), Αθήνα: Αφοί Τολίδη
[5]) Βλ και Κουκουλέ, Γ. (1983) Για μία ιστορία του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος, Αθήνα: Σοκόλης
[6]) Βλ και Αποστολοπούλου- Γεωργιάδη, Τ. (1987) «Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Ο πολιτικός, ο επιστήμων, ο αγωνιστής, ο άνθρωπος» στο Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Θεσμοί, ιδεολογία και πολιτική στον Μεσοπόλεμο, σελ. 75.
[7]) Βλ και Σβολόπουλου, Κ. (1978) «Η Β΄ Αναθεωρητική Βουλή, η αναθεώρηση του Συντάγματος και το έργο της κυβέρνησης Βενιζέλου» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΔ΄, σελ. 274-276.
[8]) Βλ και Παπαναστασίου, Α. (1988) «Τα μεγάλα ζητήματα. Το Θεσσαλικό» στο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Μελέτες- Λόγοι- Άρθρα, πρόλογος Κ. Τριανταφυλλόπουλος, σελ. 62-63.
[9]) Βλ και Βραχνιάρη, Χ. (1977) Η αγροτική λαϊκή εξέγερση στα Τρίκαλα, Αθήνα: Οδυσσέας
[10]) Βλ και Βεργόπουλου, Κ. (1976) Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα, Αθήνα: Εξάντας.
[11]) Βλ και Αναστασιάδη, Σ. (2008) Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Η σημαντική συμβολή του στην δημοκρατία και τον συνταγματικό λόγο, Αθήνα: Πολύτυπο
[12]) Βλ και Αρώνη- Τσίχλη, Κ. (2005) Αγροτικό ζήτημα και αγροτικό κίνημα. Θεσσαλία 1881-1923, Αθήνα: Παπαζήσης
[13]) Βλ και Σακελλαρόπουλου, Θ. (1987) «Ο Παπαναστασίου και το αγροτικό ζήτημα» στο Αλ. Παπαναστασίου: Οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές απόψεις του, Πρακτικά Συνεδρίου, 5-7-12-1986, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, σελ. 212-213.
[14]) Βλ και Παπαναστασίου, Α. (1988) «Τα μεγάλα ζητήματα. Το Θεσσαλικό» στο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Μελέτες- Λόγοι- Άρθρα, πρόλογος Κ. Τριανταφυλλόπουλος, σελ. 90.
