Ο Κωλέττης και η «Μεγάλη Ιδέα»
Κείμενο: Γιάννης Σκαρίμπας
[…] «Παράλληλα, οι μεγαλοκαπεταναίοι της Επανάστασης κι οι τόποι (Γρίβας, Κριεζώτης, Μάνη, Ναύπλιο κι άλλοι πολλοί) ύψωναν κάθε τόσο μπαϊράκια. Σύγκαιρα, και το ψωμί ήταν γκίτικο και δεν έφτανε για όλους. Καταληστευόταν και ξαναπείναε ο λαός, οι μπαρουτοκαπνισμένοι αγωνιστές ψωμοζητιάνευαν στα σπίτια. Και οι «νεήλυδες» (Φαναριώτες και λοιποί) ήσαν γραμμένοι στο κατάστιχο του διαόλου… Είδαμε πριν τι πρόγκα πήρανε απ’ τον λαό και την εθνοσυνέλευση και πήραν οι πιο πολλοί των ομματίων τους…
Μα έμνεσκε ο Μαυροκορδάτος και το σινάφι του, έμνεσκε ο Κωλέττης κι οι «οπαδοί» του. ΚΑΤΙ έπρεπε να γίνει, για να ο λαός χάσει όσα δεν είχε χάσει από τ’ αυγά του. Δεν ήταν ζωή, αυτοί που παίξανε τους Σουλτάνους και τον Αλή Πασά στα δάχτυλα τους, ο ένας που σκάρωσε την Συνθήκη του Κάρλοβιτς, κι ο άλλος που χρηματίσει είχε τον Τεπελενλή «εξ απορρήτων», δεν ήταν ζωή να «κατατρίβωνται» με μιας καταπιάς εθνάριο – όλο τσαρούχια. Ένα βασίλειο φτωχό, με όρια που δεν ξεπέρναγαν σε έκταση το εμβαδόν ενός μεγάλου τσιφλικιού της Ρουμανίας ή του νησιού που είχε τάξει στον Σάντσο Πάντσα ο Δον Κιχώτης! … Οι «Ηγεμονίες», η ΠΟΛΗ, το Βυζάντιο, να οι μεγάλες τους κουτάλες… Θολά νερά, κουτόχορτο, κουδιά (για τον λαό) παπαρουνίσα… Κι ό,τι αρπάξουμε! Ο «μαρμαρωμένος», η «Σημαία του Σταυρού» τα «τηγανόψαρα»!… Αγυρτεία, συν καπηλεία, συν συμφέροντα. Ήταν που και το Οθωνικό καρβέλι ήταν στραβό- κάθησε κι ο Κωλέττης πάνω του και απόγινε.
Αυτό λοιπόν το ΚΑΤΙ εφευρέθηκε. Στην προσπάθεια του να τραβήξει τον Ελληνικό λαό από τη μύτη του και – μαζί -να περισώσει τους «ετερόχθονας» κύλησε μες στη Βουλή (Ιανουάριος 1844) τον δυναμίτη:
«Η Ελλάς εκ της γεωγραφικής της θέσεως είναι το κέντρον της Ευρώπης- με την δεξιάν της πιάνει τας χείρας της Δύσεως και με την αριστεράν της τας χείρας της Ανατολής και τας συνδέει » (…) «Εν τω πνεύματι της μεγάλης ταύτης ιδέας…» κλπ.
Και γράφει ο Κ. Θ. Δημαράς στο «Βήμα» τής 9.1.70:
«…Μέσα σε ένα δεκαπενθήμερο, τρεις τουλάχιστον αθηναϊκές εφημερίδες αναδημοσίευσαν ολόκληρη την αγόρευση- η μία κατόρθωσε να την βάλει την επομένη της ημέρας οπού ελέχθηκε, οι άλλες λίγο αργότερα, κρατώντας έτσι ζωντανή επί ημέρες την περιέργεια του Κοινού γύρω στο μεγάλο θέμα. Και πάλι, ολίγες εβδομάδες αργότερα, ο Αλέξανδρος Σούτσος, ευαίσθητος δέκτης των ρευμάτων της στιγμής, μπαίνει μέσα στην υπόθεση με ζωηρότητα και αποτελεσματικά: πρέπει να θεωρούμε ότι ακόμη εκείνα τα χρόνια τα μονόφυλλα είτε τα φυλλάδια των ποιητών προσέφεραν μίαν αμεσότητα επικοινωνίας με το Κοινό, ίση με εκείνην την οποία προσφέρει σήμερα ο ημερήσιος τύπος· κι ακόμη ας μην ξεχνούμε, σε έναν πολιτισμό ακόμη έντονα ακουστικό, τη σημασία την οποία έπαιρνε για τη διάδοση των ιδεών και των συναισθημάτων ο έμμετρος λόγος».
Για το «κεχηνός του ρυθμού» ο Σούτσος μεταθέτει κατά μίαν ημέρα τα πράγματα και απευθυνόμενος στον Κωλέττη γράφει: «ανεδείχθης την δεκάτην πέμπτην Ιανουαρίου / υψηλός ως μία στήλη του Διός του Ολυμπίου». Συνεχίζοντας παραφράζει σε στίχους την αγόρευση· χαρακτηριστικό είναι ότι δεν γίνεται λόγος για Μεγάλη Ιδέα: ο όρος δεν έχει ακόμη αποκτήσει την αυτονομία του. «Η Ελλάς εν μέσω κείται της Ευρώπης και Ασίας / γέφυρα της αενάου των εθνών οδοιπορίας… / Με την πτώσιν της τα φώτα εις την Δύσιν είχε χύσει- / με την όρθωσίν της θέλει την Ανατολήν φωτίσει…».
«Εμπνευστής της Μεγάλης Ιδέας ήταν το Γαλλικό κόμμα με αρχηγό τον Κωλέττη» (Μ.Μ. Παπαϊωάννου στην Εισαγωγή του στου Γιάννη Κορδάτου τις «Σελίδες από την Ιστορία του Αγροτικού Κινήματος», σελ. κα’).
Αλλ’ ας δούμε τι γράφει στην «Έξωση του Όθωνα» στο με τον τίτλο «Η Μεγάλη Ιδέα» κεφάλαιο του ο Δ. Φωτιάδης:
«Γύρω από τη Μεγάλη Ιδέα, που προφήτης της στάθηκε ο Κωλέττης, υπάρχουνε βέβαια στραβές γνώμες. Κάμποσοι νομίζουν πως όλοι οι Έλληνες ίσαμε χτες ζούσαν και τρέφονταν μ’ αυτήν και μονάχα τούτα τα τελευταία χρόνια βρέθηκαν άνθρωποι να την απαρνηθούν. Κι όμως όχι. Η Μεγάλη Ιδέα, όπως την παρουσίασε στο έθνος ο Κωλέττης, με ιεροφάντες τον Όθωνα και την Αμαλία, όχι μονάχα χτυπήθηκε τότες από τους μυαλωμένους ανθρώπους του τόπου μας, παρά κι απ’ όλους τους Ιστορικούς μας που έχουν ένα όνομα, χωρίς καμμιά σχεδόν εξαίρεση».
Αν το ζήτημα είχε μπει με τούτον εδώ τον τρόπο – απελευθέρωση των σκλαβωμένων αδερφιών μας -ποιος μπορούσε τάχα νάχει αντίρρηση; Καθήκον υπέρτατο στεκόταν το μικρό κράτος, που στήσαμε με τόσες θυσίες, να ετοιμαστεί για μια τέτοια αποστολή. Κάθε αντίθετη θέση θάτανε άρνηση όλων των ιδανικών που εκπροσωπούσε η Επανάσταση του Εικοσιένα.
Μπήκε όμως έτσι το ζήτημα από τον Κωλέττη; Κάθε άλλο. Το παρουσίασε, αντίθετα, αντιρρεαλιστικά, ανεδαφικά κι αντιιστορικά. Γύρεψε… ν’ αναστηθεί το Βυζάντιο! Και τώρα σε ρωτώ εσένα τον πατριώτη Έλληνα: Μπορούσε να βρεθεί πιο δημοκοπικό σύνθημα απ’ αυτό; Το μόνο που θα κατάφερνε θάταν ν’ αποκοιμίζει το έθνος, τρέφοντας το με ψεύτικες προσδοκίες και ελπίδες.
Η Βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν το δημιούργημα μιας δοσμένης ιστορικής στιγμής. Οι συνθήκες που τη φέρανε στη ζωή δεν υπήρχαν πια, παρά μονάχα μέσα στις σελίδες της Ιστορίας. Συνειδητή λοιπόν απάτη η προβολή του οράματος να την ξαναστήσουμε στα πόδια της. Ήταν το ίδιο ωσάν να γυρεύαμε ν’ αναστηθεί η αρχαία Ελλάδα.
Ο Κωλέττης δεν είχε τάχατες καταλάβει την τόσο απλή ιστορική αυτή αλήθεια; Η δημοκρατία όμως για τους πολιτικάντηδες είναι πάντα ο εύκολος δρόμος. Όλα τ’ άλλα χρειάζουνται δουλειά. Η Μεγάλη Ιδέα, όπως την παρουσίαζε, δεν είχε ανάγκη από τίποτα! Η οργάνωση του κράτους, το μοίρασμα της γης στους αγρότες, οι δρόμοι, η εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών του τόπου λογαριάζονταν από τον Κωλέττη για μικροπράγματα, ανάξια να μας απασχολούν. Το Α και το Ω των σκέψεων μας έπρεπε νάταν η Μεγάλη Ιδέα. Αυτή αυτόματα θάλυνε… όλα τα προβλήματα του έθνους!
Η εφημερίδα «Αιώνας» σε μελέτη που δημοσίεψε με τον τίτλο «Μεγάλη Ιδέα» σε τρεις συνέχειες – 10, 13, 17 του Σεπτέμβρη 1847 – ονόμαζε «όφιν φαρμακερόν έρποντα εις τα σπλάγχνα της Ελλάδος» τη Μεγάλη Ιδέα του Κωλέττη. «Δεν ήτο α γ υ ρ τ ε ί α- ήτο π ρ ο δ ο σ ί α», λέει. «Απλούν πρόσχημα καλύπτον υπό εξωτερικήν εθνικήν χροιάν την εσωτερικήν ουσίαν, ήτις ην ο Ουνισμός και ο Λατινισμός εν Ανατολή». Στην τέτοια άποψη του «Αιώνα» δίνει κάποια αληθοφάνεια η θερμή υποστήριξη της Μεγάλης Ιδέας από τον Όθωνα και την Αμαλία. Εμείς όμως δεν θα την αποδεχτούμε. Δεν μας χρειάζεται η προδοσία. Μας φτάνει η αγυρτεία. Ας δούμε τώρα τι λένε για τη Μεγάλη Ιδέα κι αυτοί ακόμα οι πιο συντηρητικοί ιστορικοί του τόπου μας.
Ο Καρολίδης γράφει: «Η Μεγάλη Ιδέα, που καθ’ ον αβαθή τρόπον αντελαμβάνετο της εννοίας αυτής ο Κωλέττης, ην αυτώ μάλλον τρόπος και όργανον πολιτικής εσωτερικής ή σκοπός λελογισμένος και πεφωτισμένος της όλης του ανδρός πολιτείας».
Ο Κυριακίδης: «Το σφαλερόν δε τούτο σημείον της του Κωλέττου πολιτικής κατάδηλον γίνεται εξ απάσης αυτού της διοικήσεως. Πάντα τα του Ελληνικού Βασιλείου εισί πρόσκαιρα κατ’ αυτόν πάντα τα εσωτερικά ζητήματα μικρά και δευτερεύοντα- το εμπόριον και η βιομηχανία ουδαμώς απασχολούσι τας σκέψεις και την διάνοιάν του- περί συγκοινωνίας, περί διαχαράξεως οδών ουδέ σκέπτεται, διότι μίαν και μόνην διανοείται να διαχαράξη οδόν, την προς την Θεσσαλονίκην και την Κωνσταντινούπολιν περί ληστείας ουδέ μεριμνά, διότι οι λησταί είναι οι μέλλοντες στρατιώται του, άνευ κυβερνητικής δαπάνης γυμναζόμενοι εις τα όρη της Ελλάδος. (…) Εκράτει την σημαίαν της Μεγάλης Ιδέας και έσυρεν όπισθεν αυτού το έθνος».
Ο Κρέμος: «Η φατρία αύτη εθεώρει εαυτήν ως φιλελευθέραν μερίδα του ελληνικού λαού, ήτις ως γνώμονα της πολιτείας αυτής είχε την “μεγάλην ιδέαν”, ης εν τω ονόματι εδημοκόπουν και των πάντων κατετόλμων. Τα ιερά ονόματα: Αγία Σοφία, Κωνσταντινούπολις, ελευθερία, ελληνισμός και τα τοιαύτα, απέβησαν τετριμμένα ρήματα, ουδεμίαν πλέον αίσθησιν κινούντα, μάλλον δε αγανάκτησιν εφ’ όσον εχρησίμευαν προς ιδίους σκοπούς».
Κι ο Δραγούμης: «Αλλ’ επειδή η κατά της εξουσίας δυσαρέσκεια, αναφλεγομένη αναφανδόν και υπό ξένων, ήτο γενική, η δε κυβέρνησις εφοβείτο μη αναφυώσι γενικώτεραι ταραχαί, υπεκινήθη η μεγάλη ιδέα, όπως ηλεκτρισθή ο λαός και αντιπερισπώμενος μεταστρέψη την προσοχήν από του εσωτερικού εις το εξωτερικόν μεγαλείον της πατρίδος».
Καθώς βλέπεις κι οι πιο συντηρητικοί ιστορικοί μας παραδέχονται πως η Μεγάλη Ιδέα του Κωλέττη και του Όθωνα ήταν μια απάτη. Και για να πεισθείς ολότελα γι’ αυτό άκου τι γράφει κι αυτός ακόμα ο Σκανδάμης:
«Υπήρχεν όμως και ένας άλλος λόγος, ο οποίος τον ημπόδιζε να προβή και εις την ελαχίστην έστω απόπειραν μεγαλοϊδεατικής εξορμήσεως. Ο λόγος τον οποίον είχε δώσει εγγράφως εις τον Γκιζώ, ότι θα απείχε πάσης εχθρικής ενεργείας εναντίον της Τουρκίας. Είναι πράγματι εξαιρετικώς ενδιαφέρουσαι αι επιστολαί αι ανταλλαγείσαι μεταξύ Κωλέττη και Γκιζώ, το περιεχόμενον των οποίων είναι όντως αποκαρδιωτικόν, διότι καταρρίπτεται το προσωπείον του μεγαλοϊδεατισμού, το οποίον τόσον επιδεικτικώς έφερεν ο Κωλέττης, αποβλέπων μόνον και μόνον εις το πολιτικόν του συμφέρον».
Εκείνη την εποχή η πολιτική της Γαλλίας στη Μεσόγειο είχε αξίωμα της την ακεραιότητα της Τουρκίας. Κι αυτό όχι μονάχα τόξερε ο Κωλέττης, μα πήρε και γραφτές μυστικές υποχρεώσεις να συμμορφωθεί πιστά στην επιθυμία της Γαλλίας, που τυφλό της όργανο ήταν στην Ελλάδα. Κι όμως, ο αδίσταχτος αυτός άνθρωπος κορόιδευε το έθνος ανεμίζοντας το μπαϊράκι της Μεγάλης Ιδέας. Με κάτι τέτοιους υπερπατριώτες χρειάζεται, καθώς βλέπεις, να κουμπωνόμαστε όταν μιλάνε…
Και για να μπεις καλύτερα στο νόημα θα σου μνημονέψω τι σόι ανθρώπους μεταχειρίστηκε ο Κωλέττης για τη Μεγάλη Ιδέα του. Έβαλε τον Στέφανο Βαλλιάνο να «ίδρυση Αδελφότητα σκοπούσαν την πραγμάτωσιν της Μεγάλης Ιδέας» κλπ.
Ίσως -έτσι- αναγνώστη μου, παρεξηγώντας την (προς τα προ, συν και μετά το ’21) εναντίωσή μου στα καμώματα της «αναποδικής» ιστοριογραφίας των λογίων μας και των (επί του ’21) σοβαροφανών από καθέδρας «δεκάρικων» των Ακαδημαϊκών, των Πανεπιστημιακών Προ-φεσσόρων και λοιπών Μεγαλόσχημων, νομίσεις ότι η ταπεινότητα μου αντιτίθεμαι στη Μεγάλη Ιδέα – σαν ιδέα. Μην, παρακαλώ, το πιστέψεις. Το ’21 δεν ήταν καμμιά υπόθεση μελό, για να την κάνουν… απαρέμφατα οι σημερινοί αγορητάδες. Ήταν μια άγρια ανθρωποταραχή, όλη «φυτίλι» και «αέρα». Είπαμε: Στους αφορισμούς του Πατριάρχη, και τα «προσκυνητικά» των Ιεράρχηδων, στα «Ειρήνη υμίν» των Καλόγερων, στις Υψηλές του Καποδίστρια επιφύλαξες και στου Κοραή τις «ελληνικούρες» το ΦΩΤΙΑ και ΤΣΕΚΟΥΡΙ αντέταξε ο Αγαμέμνονας της Τριπολιτσάς Κολοκοτρώνης, αυτός ο Δημήτριος ο Πολιορκητής του ’21. Η Μεγάλη Ιδέα, ως ιδέα, δεν είναι το τσαμπούνισμα εκείνο του Κωλέττη.
Η Μεγάλη Ιδέα είναι το αμύνεσθαι ενάντια στον σκοταδισμό και τη δουλεία. «…Θέλω να πολεμήσω τουλάχιστον με λόγια και αν ευτυχήσω και με έργα όλους όσους καταπολεμούν τη σκέψη… Θα ξεσηκώσω, αν μπορέσω, και τις πέτρες ακόμα ενάντια στους τυράννους της Γης…». Να η Μεγάλη Ιδέα: από τον Μαραθώνα έως την Πίνδο. Και είτε νίκησε, είτε ηττήθηκε, δεν χάθηκε.»
Πηγή: το απόσπασμα είναι από το βιβλίο του Γιάννη Σκαρίμπα «Το 1821 και η αλήθεια.» Εκδόσεις Κάκτος. Αθήνα 1995.
