Ο νους έχει τη δυνατότητα να φανταστεί σχήματα και εικόνες ξεπερνώντας τα οπτικά όρια που του δίνουν τα υλικά ερεθίσματα ή (ακόμη πιο σωστά) δημιουργώντας φαντασιακά έννοιες που σχηματοποιούν την ύλη, όταν δεν είναι πλήρως ορατή. Υπό αυτή την έννοια, ο νους είναι σε θέση να συμπληρώσει τα κομμάτια τη ύλης που δεν βλέπει γνωρίζοντας εκ των προτέρων τις έννοιες που τα αναπαριστούν: «Έτσι, όταν ο νους σκέφτεται τις αφαιρέσεις, σκέφτεται τις μαθηματικές έννοιες ως ξέχωρες από την ύλη, παρόλο που δεν είναι ξέχωρες από αυτή. Γενικά, ο νους, όταν ενεργεί, είναι τα ίδια τα αντικείμενά του»

Ομιλία για το Έργο του Αριστοτέλη του κ. Βασίλη Κάλφα (βίντεο)

«Στη διανοητική ψυχή […] οι εικόνες είναι όπως τα συναισθήματα. Κι όταν η ψυχή βεβαιώσει ή αρνηθεί το καλό ή το κακό, αποφεύγει ή επιδιώκει. Γι’ αυτό η ψυχή ποτέ δε σκέφτεται χωρίς εικόνα. Έτσι και ο αέρας· προκαλεί στην κόρη του ματιού κάποια μεταβολή και αυτή επηρεάζει κάτι άλλο· το ίδιο γίνεται και με την ακοή· το τελευταίο που επηρεάζεται, όμως, είναι ένα και συνιστά μια μοναδική μεσότητα· αλλά με πολλαπλή την ουσία της» (431a 15-21).

Επιχειρώντας να διεισδύσει στη λειτουργία του νου ως τμήμα των δραστηριοτήτων της ψυχής ο Αριστοτέλης θα αναφερθεί στη διαφορά κάθε πράγματος με την ουσία του: «Επειδή […] άλλο είναι το μέγεθος και άλλο η ουσία του μεγέθους, και το νερό και η ουσία του νερού (το ίδιο ισχύει και για πολλά άλλα, αλλά όχι για όλα· γιατί σε μερικά είναι το ίδιο) η ψυχή αντιλαμβάνεται την ουσία της σάρκας και τη σάρκα είτε με άλλη ικανότητα είτε με την ίδια ικανότητα, αλλά σε διαφορετική κατάσταση» (429b 11-14).

Η πλάνη των αισθήσεων ενδέχεται να πλανέψει και τη φαντασία, αφού η στρέβλωση της πρωταρχικής κίνησης πιθανότατα θα κινήσει στρεβλά και την κίνηση που θα επιφέρει. Ο έλεγχος της λογικής κρίνεται απαραίτητος. Η περίπτωση που η φαντασία ξεπερνά τα όρια της λογικής (κάποιος μπορεί να φαντάζεται ότι πετάει) δεν απορρίπτει το συλλογισμό που τη θέλει απόρροια των αισθήσεων, αφού και η πιο παράτολμη φαντασία χρειάζεται μια αφετηρία για να γεννηθεί (πρώτα βλέπει κανείς τα πουλιά και μετά φαντάζεται πώς θα ήταν αν πετούσε και ο ίδιος).

Ξεκινώντας τη διερεύνηση της φαντασίας ο Αριστοτέλης ξεκαθαρίζει: «Την ψυχή […] την ορίζουν κυρίως με δύο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: από τη μια με την κίνηση στο χώρο και από την άλλη με τη σκέψη, την κρίση και την αίσθηση» (427a 18-20). Ο αρχικός διαχωρισμός της κίνησης από τη σκέψη (και κατ’ επέκταση την κρίση και την αίσθηση) έχει να κάνει με τον τρόπο που η ψυχή αντιλαμβάνεται τον κόσμο που την περιβάλλει.

Με άλλα λόγια, η αίσθηση του χρώματος δεν υπάρχει μόνο στο αντικείμενο που τίθεται για παρατήρηση, αλλά και στο ίδιο το αισθητήριο όργανο που όχι μόνο βλέπει το χρώμα, αλλά ταυτόχρονα ξέρει να το αναγνωρίζει και να το αποκωδικοποιεί. Από αυτή την άποψη, οι αισθήσεις δεν αφορούν μόνο τον εντοπισμό του ερεθίσματος που τις ενεργοποιεί, αλλά και την ερμηνεία των δεδομένων που εκείνο παρέχει.

Ο Αριστοτέλης προσπαθεί να προλάβει πιθανές απορίες: «Θα μπορούσε κάποιος […] να αναρωτηθεί για ποιο σκοπό έχουμε περισσότερες αισθήσεις και όχι μία και μόνη. Ίσως είναι για να μας διαφεύγουν λιγότερο τα επακόλουθα και κοινά αισθητά, όπως η κίνηση, το μέγεθος και ο αριθμός· γιατί, αν μόνο η όραση αισθανόταν τα κοινά και η ίδια είχε αντικείμενο το λευκό» (όπου σύμφωνα με τον Χριστοδούλου ως λευκό πρέπει εδώ να εννοηθεί η γενική έννοια του χρώματος) «τα κοινά αισθητά θα περνούσαν περισσότερο απαρατήρητα και θα μας φαινόταν ότι όλα τα αισθητά είναι το ίδιο πράγμα, επειδή το χρώμα και το μέγεθος συνοδεύουν το ένα το άλλο»

Οι μόνες αισθήσεις που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές επιπτώσεις είναι η γεύση και η αφή, που, όπως φαίνεται, λειτουργούν από κοινού, αφού πέρα από την ομοιότητα ότι ενεργοποιούνται με άμεση επαφή με το σώμα (χωρίς, δηλαδή, εξωτερικό ενδιάμεσο) η μία (γεύση) λειτουργεί ως προέκταση της άλλης (αφή): «Τα απτά και οι γεύσεις, όμως, ενεργούν πάνω στα σώματα· γιατί, αν δεν τα επηρέαζαν από τι θα έπασχαν τα άψυχα και θα αλλοιώνονταν;»

Για τον Αριστοτέλη τα φυτά στερούμενα σωματικής μεσότητας, ως πρωτόλεια μορφή ζωής, είναι αδύνατο να αντιληφθούν αισθητηριακά οτιδήποτε, αφού η απώλεια προσωπικής μεσότητας ακυρώνει και οτιδήποτε θα μπορούσε να τη διαταράξει. Όσο κι αν σε επίπεδο αφής ανταποκρίνονται στα ερεθίσματα της ζέστης ή του κρύου θα ήταν μάλλον παράλογο να ισχυριστεί κανείς ότι ακούν ή βλέπουν. Η περίπτωση να αισθάνονται και να μην μπορούν να το εκφράσουν δεν τίθεται από τον Αριστοτέλη, πολύ περισσότερο η πιθανότητα να εκφράζονται κιόλας, αλλά αυτό να μη γίνεται αντιληπτό από τον άνθρωπο γιατί βρίσκεται έξω από τις δικές του αντιληπτικές δυνατότητες.