Αρκεί εις ημάς ενταύθα η πιστοποίησις του γεγονότος, ότι οι θεωρητικοί αντιπρόσωποι του Φιλελευθερισμού, οι όποιοι ήσαν ταυτοχρόνως και οι φορείς της δυτικοευρωπαϊκής λογοκρατίας, κατέφυγαν εις την ιδέαν του έθνους δια να στηρίξουν απλώς ιδεολογικώς την αρχήν της πλειονοψηφίας, η οποία αποτελεί το κύριον γνώρισμα του φιλελευθέρου κράτους.

«Χαλασμένες συνειδήσεις δεν στηρίζουν καθεστώτα, δεν σώζουν έθνη, δεν ανορθώνουν κράτη… εδόθη εις τον Λαόν μας και ιδίως εις την κατά φυσικόν λόγον ταλαντευόμενην και δύσπιστον απέναντι όλων μας νεολαίαν, το φοβερό παράδειγμα της εξαγοράς βουλευτών με τον υπουργικόν θώκον ή με άλλα ακατανόμαστα μέσα»

Ο Φρα Αντζέλικο δεν έμεινε βέβαια ανεπηρέαστος κι από τον Τζιόττο, συνεχίζει όμως προπάντων την παράδοση του ιδιότυπου εκείνου ψυχικού στοιχείου, που με μια εξαίσια ποιητική χάρη ζει κι εκδηλώνεται στα έργα του Μαρτίνι (Simone Martini). Ο Μαρτίνι ήταν στη Σιέννα μαθητής του Ντούτσιο και σύγχρονος του Τζιόττο.

Οι αιώνες αυτοί γύρω στην Αναγέννηση είναι οι αιώνες των αλχημιστών, καθώς και των παράδοξων εκείνων εφευρετών, που δίχως να κατέχουν ούτε τα στοιχεία των φυσικών επιστημών, κάνουν ο καθένας στην τύχη τις πιο διαφορετικές κι άσχετες μεταξύ τους εφευρέσεις. Ο Λεονάρντο όμως —αυτό είναι ακριβώς το σημαντικό— δεν ανήκει σ’ αυτούς.

Οι απόψεις αυτές του Μακιαβέλλι —παρμένες ξεκρέμαστα και χωρίς να συνδυάζονται με τα’ άλλα του έργα ή και με τη βαθύτερη πρόθεση του «Ηγεμόνα», μια πρόθεση που αποκαλύπτεται στο τελευταίο κεφάλαιο του έργου— έδωσαν αφορμή στη γένεση της έννοιας του «μακιαβελλισμού», μιας έννοιας που δυσφημεί τον Μακιαβέλλι.

Ο λουθηρανισμός είναι ένα φαινόμενο βαθύτατα γερμανικό. Η τάση του είναι στην ουσία της αντικοινωνική. Την εκκλησιαστική κοινωνία του λουθηρανισμού τη σώζει μονάχα, ή έστω προπάντων, η μουσική, η πιο ατομική και αντικειμενικά πιο άδηλη (η λιγότερο πρακτική και η λιγότερο σκόπιμη) απ’ όλες τις κοινωνιοπλαστικές δυνάμεις.

Στο «Τραγούδι των Νίμπελούνγκεν», η γυναίκα είναι το κέντρο. Η αγάπη, ο πόνος της αγάπης, —κι η Κριμχίλδη το ξέρει ότι «η αγάπη στο τέλος πληρώνεται με πόνο»— βρίσκονται από την αρχή στη βάση του έργου.

Η μεγάλη γιορτή της ψυχής του δυτικού ανθρώπου στο IB’ αιώνα είναι η γιορτή που προκάλεσε η «ανακάλυψη» και η αποθέωση της «γυναίκας».

Όλες αυτές οι έννοιες και οι διακρίσεις δε μπορούν να γίνουν πέρα για πέρα νοητές, αν δεν τις ζήσουμε άμεσα μέσα στα έργα των μεγάλων δημιουργών κι αν δεν τις ξαναζήσουμε ύστερα μυστικά και με κάποιο πνευματικό δέος μέσα στον ίδιο τον εαυτό μας, που, χωρίς να ‘ναι μεγάλος, είναι για τον καθένα μας ο πιο σοφός και άγρυπνος συνοδοιπόρος. Σύμφωνα με τις έννοιες του κλασικού και του ρομαντικού, που βέβαια λιγότερο σαν έννοιες και περισσότερο σαν εικόνες τις περιγράψαμε παραπάνω, ο Αυγουστίνος μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν ο πρώτος (αρκετά χτυπητός και αντιπροσωπευτικός στην παρουσία του) νεώτερος Ευρωπαίος. Μέσα στον Αυγουστίνο υπάρχουν σε μια σύνθεση αρκετά «νέα» και αρκετά «ευρωπαϊκή» και τα δυο στοιχεία, το κλασικό και το ρομαντικό.

Μόνο στη δύναμη του Ελληνικού πνεύματος – στη συνοχή και τη συνέχεια που εξασφάλισε το πνεύμα του λαού που πρώτος εγέννησε την ιδέα της Παιδείας – μπορούμε να αποδώσουμε το γεγονός ότι, εις πείσμα όλων των υλιστικών ερμηνειών της ιστορίας, τόσο λίγοι άνθρωποι κατόρθωσαν, σε τόσο μέγα διάστημα χρόνου, νά ‘ναι αδιάκοπα παρόντες ως μονάς αυτόνομη και με παγκόσμια συνάμα ακτινοβολία. Έτσι επιστρέφω σε όσα επεσήμανα πριν επιχειρήσω την επισκόπηση των φάσεων της ιστορικής ζωής του Ελληνικού Γένους.