Οι μεταφορές της γλώσσας «μ’ αεροπλάνα και βαπόρια…»
Κείμενο – φωτό: Βασίλης Μαλισιόβας*
Η μετακίνηση πάντα ήταν μια από τις βασικότερες και πιο καθοριστικές για τον πολιτισμό δραστηριότητες του ανθρώπου. Επόμενο είναι ότι, διαχρονικά και διαγλωσσικά, όλα τα μέσα μετακίνησης, από τα πρώτα ζωήλατα είδη μέχρι τα υπερσύγχρονα σημερινά διαστημικά σκάφη, έδωσαν πλουσιότατο υλικό για γλωσσικές μεταφορές. Στην ελληνική κοινωνία αυτά έχουν έντονο συνδηλωτικό χαρακτήρα – αρκεί να σκεφτεί κανείς τι εικόνες φέρνει στον νου του η συμπεριφορά του Έλληνα οδηγού και πόσες μειωτικές εκφράσεις και χαρακτηρισμοί αποτελούν καθημερινό φαινόμενο στους δρόμους της χώρας, ιδίως των μεγαλουπόλεων.
Στο παρόν άρθρο θα εξετάσουμε τις κυριότερες γλωσσικές μεταφορές που συνδέονται με τα κάθε μορφής μέσα που σχετίζονται με τη μετακίνησή μας: χερσαία, θαλάσσια, εναέρια.
Α. ΖΩΑ & ΙΠΠΗΛΑΤΑ ΟΧΗΜΑΤΑ
Το πρώτο μεταφορικό μέσο στην ιστορία του ανθρώπου είναι τα ζώα, οπότε και εδώ οι παραλληλισμοί είναι αυτονόητοι:
- άμαξα: Ο τελευταίος τροχός της αμάξης είναι πλέον οι πτυχιούχοι που δεν διαθέτουν διδακτορικό, ασχέτως του πώς αποκτάται πλέον αυτό (διασώζεται η λόγια γενική αμάξης στην παροιμιώδη φράση).
- αραμπάς: (κυριολεκτικά: όχημα που το έσερναν άλογα ή βόδια και κινούνταν με χαρακτηριστικά μικρή ταχύτητα) Ο διευθυντής του λογιστηρίου ανέθεσε στον Λάμπρο να φτιάξει από την προηγούμενη βδομάδα τις καταστάσεις μισθοδοσίας, αλλά αυτός… με τον αραμπά του.
- αφηνιάζω: Με το που έμαθε ο Νίκος ότι του έκοψαν κλήση από ραντάρ της Τροχαίας στην εθνική οδό, αφηνίασε!
- υποζύγιο: Τα συνήθη υποζύγια είναι οι ευσυνείδητοι φορολογούμενοι, επισήμανε με έμφαση ο γενικός γραμματέας του κόμματος στη ραδιοφωνική συνέντευξή του.
Η κακή κατάσταση του οδοστρώματος συχνά παραπέμπει σε υποτυπώδεις δρόμους παλαιότερων εποχών:
Οι λέξεις καρόδρομος, κατσικόδρομος, μουλαρόδρομος χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν δρόμο στενό, χωμάτινο, επικίνδυνο, με κακοτεχνίες κ.ο.κ.
Διαχρονικά οι μεταφορείς θεωρείται ότι χρησιμοποιούν διαρκώς λέξεις και εκφράσεις που δεν είναι αποδεκτές στο πλαίσιο της καθημερινής επικοινωνίας:
Η έκφραση Βρίζει σαν χαμάλης / καραγωγέας / νταλικέρης / μαουνιέρης καταδεικνύει μια εδραία στερεοτυπική αντίληψη, η οποία έχει διαποτίσει τη γλώσσα, και μάλιστα ασχέτως του γεγονότος ότι λόγω της τεχνολογικής προόδου έχουν εκσυγχρονιστεί τα μεταφορικά μέσα. Από τον χαμάλη και τον καραγωγέα μέχρι τον νταλικέρη… μια βρισιά δρόμος!
Β. ΤΡΟΧΗΛΑΤΑ ΟΧΗΜΑΤΑ
Εισερχόμαστε στον χώρο των τροχήλατων οχημάτων, καθώς και στα μέσα, τους τόπους και τις συνθήκες που συνδέονται με την οδήγησή τους.
- γκάζι: πατάω γκάζι: επισπεύδω, επιταχύνω / γκαζώνω: πιέζω. Ο διοικητής που είχαμε στον στρατό μάς γκάζωνε συνεχώς.
- εκτροχιάζομαι: Ο προϋπολογισμός εκτροχιάστηκε ήδη από το πρώτο τρίμηνο του έτους.
- καροτσάκι: Αργήσαμε, γιατί ήταν κάτι νταλίκες και μας πήγαν καροτσάκι μέχρι το Αντίρριο.
- κούρσα:Η κούρσα εξοπλισμών μεταξύ των δύο χωρών έχει ως αποτέλεσμα να δαπανώνται αστρονομικά ποσά για αμυντικές δαπάνες.
- όχημα: Όχημα για την επέκταση της εταιρείας μας στην αγορά της Ιαπωνίας θα αποτελέσουν τα παραδοσιακά ζυμαρικά από διάφορα μέρη της Ελλάδας.
- ποδήλατο / πατίνι: Ο Πάνος τα δύο τελευταία χρόνια μού έκανε τη ζωή ποδήλατο / πατίνι, γι’ αυτό πήρα την απόφαση να τον χωρίσω.
- πράσινο φως: Το πράσινο φως για την κατασκευή του φράγματος δόθηκε μετά την απόφαση του δικαστηρίου, που έκρινε αβάσιμη την προσφυγή των κατοίκων της περιοχής.
- σταθμός: Σταθμό στην πορεία του γνωστού ερμηνευτή αποτέλεσε ο δίσκος του με παραδοσιακά τραγούδια της Κάτω Ιταλίας.
- συρμός: (το τρένο, αλλά και η μόδα): του συρμού (συνηθισμένος).
- τιμόνι: Στο τιμόνι της ιστορικής αλλαντοβιομηχανίας βρίσκεται πλέον η τρίτη γενιά ιδιοκτητών.
- τρενάρω: Από την προηγούμενη βδομάδα μάς είπαν ότι θα μας πληρώσουν, αλλά συνεχώς το τρενάρουν (αναβάλλουν).
- τρένο: Τώρα που μπήκε στη δουλειά κι ο γιος μου, το μαγαζί πάει… τρένο!
- τροχοπέδη: (κυριολεκτικά: φρένο) Τροχοπέδη για την εταιρεία η έλλειψη εργατικού δυναμικού στον πρωτογενή τομέα.
- φρένο: Το Συμβούλιο Επικρατείας βάζει φρένο στην έκδοση νέων οικοδομικών αδειών εντός του παραδοσιακού οικισμού.
Αρκετές εκφράσεις που κυριολεκτικά δηλώνουν πρόβλημα λειτουργίας της μηχανής αυτοκινήτου, χρησιμοποιούνται με σαφώς υποτιμητική διάθεση (ή και αυτοσαρκασμό όταν αναφερόμαστε στον εαυτό μας):
- βαράω/χτυπάω μπιέλα: Από τότε που χώρισε και με τη δεύτερη γυναίκα του ο Σάκης, βάρεσε μπιέλα!
- καίω λάδια/βαλβολίνες: Μακάρι να μην επιβεβαιωθώ, αλλά νομίζω ότι η νέα συνάδελφος καίει λάδια/βαλβολίνες.
- καίω φλάντζα: Ο άνθρωπος έκαψε φλάντζα, δεν μπορείς να συζητήσεις μαζί του.
- ρεκτιφιέ: Επειδή η Χρυσάνθη είχε αυξημένη πίεση, προφανώς χρειάζεται ρεκτιφιέ (τσεκ απ).
Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε και το πεζοδρόμιο, που στερεοτυπικά δηλώνει τον αγοραίο, αυτόν που δεν χαρακτηρίζεται από ευπρέπεια: Εκφράσεις του πεζοδρομίου δεν θα γίνουν εφεξής δεκτές, τόνισε η αρχηγός του κόμματος στην έναρξη της ομιλίας της στη Βουλή.
Γ. ΠΛΩΤΑ ΜΕΣΑ
Ο τομέας της ναυσιπλοΐας, ειδικότερα τα πλοία, προσφέρουν πληθώρα λέξεων και εκφράσεων στο καθημερινό μας λεξιλόγιο:
- αβαρία: (κυριολεκτικά: ζημιά πλοίου ή φορτίου) Μας βρήκε μεγάλη αβαρία! Τρακάρισε ο γιος μου με τη μηχανή και είναι στην εντατική!
- άγκυρα / θα αράξω: Μόλις συνταξιοδοτηθώ, θα ρίξω άγκυρα / θα αράξω στο χωριό μου.
- αγκυροβόλιο: Αυτό το ορεινό θέρετρο αποτελεί για μένα το αγαπημένο μου αγκυροβόλιο κάθε καλοκαίρι.
- αέρα στα πανιά μας / βίρα τις άγκυρες: Έκλεισα και τον υπολογιστή… Φύγαμε για Πήλιο! Αέρα στα πανιά μας / Βίρα τις άγκυρες!
- απόνερα: (μεταφορικά: αντίκτυπος, συνέπειες) Τα απόνερα της παραίτησης του υφυπουργού φάνηκαν στη θυελλώδη συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου σήμερα το πρωί.
- αριβάρω: (επί πλοίων: καταπλέω, φτάνω) Και πότε με το καλό θα αριβάρεις στα Γρεβενά;
- αχαρτογράφητα ύδατα: (κυριολεκτικά: τα νερά που δεν έχουν εξερευνηθεί με ακρίβεια, οπότε δεν είναι εγγυημένη η ασφάλεια σε όποιον τα διαπλέει) Σε αχαρτογράφητα ύδατα κινούνται πλέον οι διεθνείς χρηματαγορές μετά την κατάρρευση του συγκεκριμένου τραπεζικού κολοσσού στις ΗΠΑ.
- βολιδοσκοπώ: (κυριολεκτικά: μετρώ βάθος θάλασσας έως 50 μέτρα, χρησιμοποιώντας τη «βολίδα», ειδικό βαρίδι, μεταφορικά: προσπαθώ με έμμεσο τρόπο να μάθω τις προθέσεις κάποιου) Το κόμμα βολιδοσκόπησε τον γνωστό δημοσιογράφο για την ένταξή του στο ευρωψηφοδέλτιο.
- βυθίζομαι: Στο πένθος βυθίστηκε η τοπική κοινωνία έπειτα από το τραγικό αυτοκινητικό δυστύχημα όπου έχασαν τη ζωή τους οι τρεις φοιτητές.
- γαλέρα: (παλαιός τύπος πλοίου με κουπιά) Για συνθήκες γαλέρας στο πεντάστερο ξενοδοχείο έκανε λόγο ο πρόεδρος του εργατικού κέντρου του νησιού.
- έρμα: (κυριολεκτικά: το φορτίο που τοποθετείται στα αμπάρια του πλοίου για την ευστάθειά του, μεταφορικά: ο ηθικός κώδικας ενός ανθρώπου) Μολονότι πανεπιστημιακός καθηγητής, το έρμα του είναι πολύ μικρό (αξιοσημείωτη και η λέξη ανερμάτιστος).
- θωρηκτό: (μεταφορικά: πολύ χοντρός) Ρε συ, είδα τον Άκη, τον συμμαθητή μας! Θωρηκτό έγινε!
- καβατζάρω: (κυριολεκτικά επί πλοίων: προσπερνώ παραπλέοντας ακρωτήριο ή άλλο σημείο της ξηράς) Καβατζάρισε τα εξήντα ο άντρας μου, βγαίνει στη σύνταξη σε δυο χρόνια.
- καπετάν: Αυτό το παιδί είναι ο καπετάν φασαρίας της τάξης και παρασύρει και τους συμμαθητές του.
- καράβι: Αργοκίνητο καράβι αυτός ο άνθρωπος. Για την πιο απλή δουλειά κάνει τρεις ώρες!
- καταποντίζομαι: Καταποντίστηκε η μετοχή της εταιρείας μετά την αποκάλυψη ότι τα προϊόντα της προέρχονται από παιδική εργασία σε χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας.
- κουπί: Ενώ οι παλιοί εργαζόμενοι κάθονται αραχτοί όλη μέρα, το κουπί το τραβάμε εμείς που προσληφθήκαμε πρόσφατα (καταβάλλουμε υπεράνθρωπες προσπάθειες, εξαντλούμαστε).
- κράτει: (προστακτική του ρήματος κρατώ, ως πρόσταγμα να σταματήσουν να δουλεύουν οι μηχανές του πλοίου) Ρε Περικλή, κάνε λίγο κράτει με το φαγητό! Δέκα σουβλάκια έφαγες!
- λιμάνι: Στη Σοφία βρήκα το απάνεμο λιμάνι της ζωής μου.
- μούτσος: (δόκιμος ναύτης, μέλος κατώτερου πληρώματος) Και τι είμαι εγώ; Ο μούτσος ο δικός σου, για να βγάζω και τη δική σου δουλειά στο γραφείο; // Θέλει κι ο μούτσος μας καφέ (παροιμιώδης φράση για όποιους έχουν υψηλές απαιτήσεις, χωρίς όμως τα αντίστοιχα προσόντα).
- ναυάγιο: Χθες είδα τον Στάθη και δεν τον γνώρισα. Ένα ναυάγιο κυριολεκτικά! (Με την ίδια σημασία και η λέξη καραβοτσακισμένος).
- ναυαγώ: Ναυάγησαν τελικά οι συνομιλίες μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς για παράταση της εκεχειρίας.
- πιλότος: (κυριολεκτικά: πλοηγός, αυτός που λόγω ειδικών γνώσεων οδηγεί τα πλοία σε δύσκολα νερά) Το συγκεκριμένο πρόγραμμα θα αποτελέσει πιλότο για αντίστοιχες δράσεις που θα αναπτυχθούν σε σχολεία όλης της χώρας.
- πλευρίζω: (κυριολεκτικά για πλοία: προσεγγίζω με τη μία πλευρά την προβλήτα, μεταφορικά: προσεγγίζω) Κι εκεί που καθόμουν μόνος μου στο μπαρ, με πλευρίζει μια τύπισσα και μου ζητάει να την κεράσω ποτό.
- πλώρη: (κυριολεκτικά: το μπροστινό μέρος του πλοίου) Το φημισμένο ιδιωτικό σχολείο έβαλε πλώρη για ίδρυση νέου εκπαιδευτηρίου στη συμπρωτεύουσα.
- πρόσω/όπισθεν ολοταχώς: Πρόσω ολοταχώς για το πανευρωπαϊκό πρωτάθλημα, μετά τη νίκη της ομάδας μας… / Όπισθεν ολοταχώς στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μετά την υπερψήφιση του νομοσχεδίου, το οποίο προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων.
- πυξίδα: Για την ανάπτυξη της εταιρείας μας πυξίδα αποτελεί η δημιουργία νέων προϊόντων σε χαμηλές τιμές.
- ρότα: (κυριολεκτικά: πορεία πλοίου) Η σύζυγός μου χάραξε ρότα στη ζωή μου από τότε ακόμα που σπουδάζαμε μαζί στο πανεπιστήμιο.
- τρικυμία εν κρανίω: Από την πρώτη στιγμή που τον είδα, κατάλαβα ότι έχει τρικυμία εν κρανίω!
- υποβρύχιο: η βανίλια. Θυμάμαι τον μακαρίτη τον παππού μου, που με έπαιρνε στο καφενείο και με κερνούσε υποβρύχιο.
Δ. ΕΝΑΕΡΙΑ ΜΕΣΑ
Τα εναέρια μέσα και οι συνθήκες του ταξιδιού με αυτά επίσης έδωσαν αρκετές μεταφορές. Θα αρκεστούμε στις πιο χαρακτηριστικές.
- αεροπλανάκι: (μεταφορικά: σύστημα αλυσιδωτού μάρκετινγκ / πωλήσεων) Το «αεροπλανάκι» που στήθηκε από επιτήδειους είχε ως αποτέλεσμα την εξαπάτηση εκατοντάδων συμπολιτών μας // Κάνω αεροπλανάκι τον μπέμπη (ξαπλώνω και τον μετακινώ στον αέρα κατά μήκος του σώματός μου).
- αεροπλανικά: Ο πρωταθλητής της πυγμαχίας κέρδισε τις εντυπώσεις με τα αεροπλανικά κόλπα (θεαματικές λαβές) που τον έκαναν διάσημο διεθνώς.
- αναταράξεις: Από νωρίς το πρωί καταγράφονται αναταράξεις στις διεθνείς χρηματαγορές μετά το τρομοκρατικό χτύπημα που σημειώθηκε χθες.
- απογειώνω: Με λίγο φρεσκοτριμμένο πιπέρι Κουμπέμπα στο τέλος του μαγειρέματος μπορείτε να απογειώσετε αυτή τη συνηθισμένη συνταγή.
- ντακότα: (κυριολεκτικά: παλαιό δικινητήριο αεροπλάνο, μεταφορικά: μη μάχιμος στρατιώτης) –Δεν τον θυμάμαι αυτόν τον Νικολάου… –Μια ντακότα ήταν.
- προσγείωση: Ανώμαλη προσγείωση για το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης μετά το αποτέλεσμα των πρόσφατων εκλογών.
- στούκας: (κυριολεκτικά: γερμανικά αεροπλάνα κάθετης εφόρμησης) Ρε Τάκη, μ’ αυτά τα στούκας που καπνίζεις, πώς να μη σε πονάει ο λαιμός;
Ε. ΔΙΑΣΤΗΜΑ
Ευνόητα πιο πρόσφατες, και γι’ αυτό λιγότερες αλλά παρ’ όλα αυτά χαρακτηριστικές, είναι και οι εκφράσεις που συνδέονται με τη μετακίνηση στο Διάστημα – είναι όμως πολύ λογικό ότι θα αυξάνονται όσο περνούν τα χρόνια.
- δορυφόρος: «Η Λευκορωσία αποτελεί πλέον τον δορυφόρο της Ρωσίας, οπότε δεν έχει δική της, ανεξάρτητη εθνική πολιτική», τόνισε ο υπουργός.
- εκτόξευση: Η εκτόξευση των τιμών στα είδη πρώτης ανάγκης φαίνεται να προβληματίζει σοβαρά το οικονομικό επιτελείο της κυβέρνησης.
- πύραυλος: Η πεθερά μου έβαλε πολλά μπαχαρικά κι έγινε πύραυλος το στιφάδο!
- τροχιά: Σε τροχιά ανάπτυξης η γνωστή ζυθοποιία, μετά το λανσάρισμα της νέας ετικέτας στις αρχές καλοκαιριού.
Εδώ ολοκληρώθηκε το γλωσσικό μας ταξίδι, το οποίο κατακλείεται με την υπενθύμιση ότι η οδήγηση απαιτεί διαρκή υπευθυνότητα και νηφαλιότητα, ενώ αυτονοήτως αντίστοιχη προσοχή πρέπει να επιδεικνύεται και από την πλευρά των πεζών.
*Ο Βασίλης Μαλισιόβας είναι φιλόλογος – επιμελητής εκδόσεων και συγγραφέας.
LinkedIn: Vasilis Malisiovas
