«Όπου δεν χωρεί η αντρειά, έρχεται η πονηριά.»

Γράφει ο Δημήτρης Τζήκας

Το αρχαίο ελληνικό επίθετο πονηρός, -ά, -όν σημαίνει επίπονος, επώδυνος, δυσάρεστος· με αρνητική σημασία, αυτός που βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση, ανώφελος, ανίκανος για κάτι· με ηθική σημασία δηλώνεται ο κακός, ο ανάξιος, ο πανούργος, ὁ πονηρός. Το αρχαίο ρήμα «πονέω» έχει αρκετές σημασίες: δουλεύω σκληρά, κοπιάζω, μοχθώ· είμαι λυπημένος, θλίβομαι· κάνω κάτι με κόπο ή φροντίδα· μοχθώ, πιέζομαι, φθείρομαι, υποφέρω φοβερά.[1]

Η λέξη πονηριά στην παροιμία του τίτλου σημαίνει την πανουργία, τον δόλο, την μπαμπεσιά, την προδοσία· η τέχνη, η επιδεξιότητα, η γνώση και η ενεργητικότητα πολλές φορές υπερισχύουν της ανδρείας ή χρειάζεται να τη συνοδεύουν. Με παραπλήσια σημασία ο Λύσσανδρος -περιγελώντας όσους έλεγαν ότι οι απόγονοι του Ηρακλή δεν πρέπει να πολεμούν με δόλο- παραθέτει την αρχαία ελληνική παροιμία: «Όπου γαρ η λεοντή μη εφικνείται, προσραπτέον την αλωπεκήν.»

Ο παροιμιογράφος Ζηνόβιος[2] επισημαίνει αντίστοιχες φράσεις στα ομηρικά έπη: «ἦ μή τίς σευ μῆλα βροτῶν ἀέκοντος ἐλαύνει; ἦ μή τίς σ᾿ αὐτὸν κτείνει δόλῳ ἠὲ βίηφιν;» Ο Αργύρης Εφταλιώτης μεταφράζει: Ή παίρνει σου τα πρόβατα κάποιος θνητός με ζόρι, ή σε σκοτώνει αυτός μαθές με δύναμη ή με δόλο;»^[3]

Και λίγο παρακάτω η περίφημη απάντηση του Κύκλωπα Πολύφημου: «τοὺς δ᾿ αὖτ᾿ ἐξ ἄντρου προσέφη κρατερὸς Πολύφημος: ‘ὦ φίλοι, Οὖτίς με κτείνει δόλῳ οὐδὲ βίηφιν.» – «Κανένας, φίλοι, όπου με αφάνισε, κι όχι μεβιάς — με δόλο!»^[4]

Παρόμοια σημασία έχουν και τα ομηρικά «ἤ ἀμφαδὸν ἦε κρυφηδόν.» και «ἠὲ δόλῳ ἢ ἀμφαδὸν.» Στην Οδύσσεια πάλι διαβάζουμε: «… ὅπως νοστήσει᾿ Ἰθάκης ἐς πίονα δῆμον / ἤδη δὴν ἀπεών, ἢ ἀμφαδὸν ἦε κρυφηδόν.» Σε μετάφραση^[5]: «… μετά από τόσα χρόνια που ‘λειψε, το πως θα γύρναε πίσω, κρυφά για φανερά, στα χώματα τα πλούσια της Ιθάκης.»

 «…τὸν δ᾿ ἐς Δωδώνην φάτο βήμεναι, ὄφρα θεοῖο / ἐκ δρυὸς ὑψικόμοιο Διὸς βουλὴν ἐπακούσαι, / ὅππως νοστήσειε φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν / ἤδη δὴν ἀπεών, ἤ ἀμφαδὸν ἦε κρυφηδόν.»^[6] Στα νέα ελληνικά: «Και στη Δωδώνη μού ‘λεγε πως είχε αυτός περάσει, / απ’ τ’ αψηλόκορφο το δρυ το θέλημα του Δία / ν’ ακούση, πως θα ξαναρθή στο πλούσιο το νησί του,/ κρυφά μαθές ή φανερά, τόσον καιρό που λείπει.»

Και: «… ἀλλ᾿ ἦ τοι κείνων γε βίας ἀποτίσεαι ἐλθών: αὐτὰρ ἐπὴν μνηστῆρας ἐνὶ μεγάροισι τεοῖσι / κτείνῃς ἠὲ δόλῳ ἢ ἀμφαδὸν ὀξέι χαλκῷ …»^[7] Με απόδοση στα νέα ελληνικά: «Όμως γι’ αυτά θα γδικιωθής, σου λέω εγώ, σα φτάσης· κι αφού μες στα παλάτια σου χαλάσης τους μνηστήρες, / με απάτη ή κι ολοφάνερα με κοφτερό λεπίδι …»

Ο Νικόλαος Πολίτης[8] σημειώνει και μερικές «αλλόγλωσσες» παροιμίες, όσες είναι «παραφράσεις της αρχαίας ελληνικής»: τις ιταλικές «Όπου δε φτάνει το τομάρι του λιονταριού χρειάζεται να κολληθεί σ’ αυτό της αλεπούς.», «Όπου εσώθη το τομάρι του λιονταριού είναι καλό να ραφτεί το αλεποτόμαρο.», «Ό,τι δεν κάνει το λιοντάρι το κάνει η αλεπού.», την ισπανική «Ό,τι δεν μπορεί η δύναμη το κατορθώνει η πονηρία.», την αγγλική «Να ράφτει κανείς αλεπονουρά σε τομάρι λεονταριού.», «Αν δε μπορεί το λεοντοτόμαρο, θα το κάμει το αλεποτόμαρο.», τη σουηδική «Αν δε φτάνει η δύναμη, μεταχειρίσου γνώση.» και τις γερμανικές «Όπου δεν αρκεί η δύναμη πρέπει να μεταχειρίζεται κανείς κατεργαριά.», «Ό,τι δε μπορεί να κάμει η αλεπού το κάμει το λιοντάρι.»

Οι δημώδεις μεταφορές με το λιοντάρι και την αλεπού χρησιμοποιούνται και στον «Ηγεμόνα» του Μακιαβέλι: «Η καλύτερη περίπτωση Ηγέτη είναι εκείνη που όχι από προσποίηση αλλά από χαρακτήρα και νοοτροπία γίνεται πότε λιοντάρι και πότε αλεπού. Δηλαδή, θα πρέπει να φαίνεται πονόψυχος, καλός φίλος, γλυκομίλητος, ακέραιος, ευλαβής και όντως να είναι. Όμως μέσα του να είναι έτσι φτιαγμένος που, μόλις η τύχη και οι άνεμοι φέρουν τα πράγματα έτσι ώστε να χρειαστεί να μην είναι πια, να μπορεί και να ξέρει να αλλάζει στο αντίθετο.» Εξάλλου «οι περισσότεροι άνθρωποι βλέπουν τι φαίνεσαι, ενώ λίγοι νιώθουν τι στην πραγματικότητα είσαι, αλλά κι αυτοί οι τελευταίοι δεν τολμούν να πάνε κόντρα στη γνώμη των πρώτων, επειδή οι πρώτοι είναι οι περισσότεροι.»^[9]

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην ομάδα του facebook Παροιμίες & γνωμικά.

Περισσότερες παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις μπορείτε να βρείτε στο αρχείο μας ΕΔΩ.

Ενδεικτική βιβλιογραφία και παραπομπές

[1] Βλ. & LIDDELL & SCOTT. Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. (Επιτομή του Μεγάλου Λεξικού, εκδ. Πελεκάνος 2007)

[2] Βλ. & Ν.Γ. Πολίτου. Σελ. 243, 244, 245, 246.

[3] Οδύσσεια ι 406, 407.

[4] Οδύσσεια ι 408, 409.

[5] Οδύσσεια ξ 330,331. Μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή.

[6] Οδύσσεια τ 299. Μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη.

[7] Οδύσσεια λ 118,119,120. Μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη.

[8] Οι πληροφορίες είναι από εδώ: Βλ. & Ν.Γ. Πολίτου. Μελέται επί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Εν Αθήναις. Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου. 1900. Σελ. 243, 244, 245, 246.

[9] Σύμφωνα με τον Μακιαβέλι, οι πέντε αρετές που θα πρέπει να δείχνει πως έχει ο Ηγέτης είναι: ψυχοπόνια, πίστη στη φιλία, ακεραιότητα, ανθρωπιά, ευλάβεια. Βλ. & Νικολό Μακιαβέλι. Ο ηγεμόνας. Μετάφραση: Διονύσης Βίτσος.