Ο Ουμπέρτο Έκο, το εκκρεμές και η επιστήμη της ανιστορικότητας
Γράφει ο Θανάσης Μπαντές
«Το εκκρεμές του Φουκώ» είναι το δεύτερο μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο και κυκλοφόρησε το 1988, οχτώ χρόνια μετά το «Όνομα του Ρόδου». Αν «το Όνομα του Ρόδου» αφορούσε το θρησκευτικό φανατισμό και την απήχηση της μεταφυσικής αλήθειας που προβάλλεται ως μοναδική αλήθεια και που δεν είναι παρά η συγκάλυψη της διεκδίκησης εξουσίας με καθαρά κοσμικό προσανατολισμό, το «Εκκρεμές του Φουκώ» είναι η επιβολή της παράπλευρης ιστορίας (θα λέγαμε της παραϊστορίας), που στηρίζεται αποκλειστικά στο ανυπόστατο και που αφορά την παγκόσμια συνωμοσιολογία παρασύροντας τις μάζες και τσαλαπατώντας κάθε λογική (για την ακρίβεια καθιστώντας άχρηστη κάθε λογική), αφού η λογική δεν αποτελεί κριτήριο ερμηνείας του κόσμου, αλλά τροχοπέδη του αχαλίνωτου, που η παράπλευρη ιστορία εμπορεύεται με επαγγελματικούς όρους. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η ιστορία χάνει κάθε νόημα, αφού μόνο η ομαδική παραφροσύνη κρίνεται ικανοποιητική. Το περιττό της αλήθειας επιβεβαιώνεται καθημερινά, αφού μόνο ο προσωπικός μύθος νοηματοδοτεί την ύπαρξη απελευθερώνοντας δυνάμεις πρωτοφανείς, που λειτουργούν μέχρις εσχάτων για την αναπαραγωγή του. Όμως κανένα ατομικό παραμύθι δεν ευδοκιμεί αν δεν ενταχθεί στη συλλογικότητα. Το συλλογικό παραμύθι δεν είναι απλώς η ταύτιση των ατομικών παραμυθιών, είναι ο ενωτικός κρίκος χιλιάδων υπάρξεων που αναζητούν νόημα, δηλαδή δρόμο για την επιβίωση. Η κατάργηση του ομαδικού μύθου δεν έχει καμία σχέση μ’ αυτό που λέμε σύγκρουση ιδεών ή πολιτισμών ή οπτικών ή οτιδήποτε τέτοιο, είναι η προσωποποιημένη απειλή της ίδιας της ύπαρξης και γι’ αυτό πρέπει να εξοντωθεί. Το ομαδικό παραμύθι είναι η συναισθηματική έξαρση που περιχαρακώνει την ομάδα, είναι δηλαδή η ιδεολογική ασφάλεια του αληθούς (που μόνο η συλλογικότητα εξασφαλίζει), η επιβεβαίωση της συμμετοχής και η εξασφάλιση της αντιπαλότητας με τις υπόλοιπες ομάδες. Η αντιπαλότητα είναι εξίσου απαραίτητη με την υιοθέτηση της αλήθειας, αφού αλήθεια χωρίς εχθρούς στερείται υπόστασης. Η λογική, που από θέση αρχής, ελέγχει τα συναισθήματα, απαξιώνεται, ας πούμε θυσιάζεται, μπροστά στα συναισθηματικά κέρδη της ένταξης, που αναμφισβήτητα είναι προτιμότερα. Καθίσταται δηλαδή περιττή, όπως και κάθε αλήθεια, εξυψώνοντας το παράλογο ως μοναδικό παράγοντα συμπεριφοράς. Κάπως έτσι φτάνουμε μπροστά σε μια νέα μεταφυσική, που βασίζεται στους ίδιους θρησκευτικούς μηχανισμούς και αφορά τις ραδιουργίες των αντιπάλων, σατανικά σχέδια, σκοτεινές συνωμοσίες, απόκρυφα μυστικά, κωδικοποιημένα μηνύματα και πάει λέγοντας, που τελικά δεν είναι παρά οι εκδοχές της ίδιας νοσηρής ανθρώπινης ανάγκης, της ανάγκης της κατοχής του μυστικού, δηλαδή της άκρατης γνώσης που η μοναδικότητά της σηματοδοτεί όλο το κύρος της ύπαρξης. Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι μόνο η ανάγκη της κλειδαρότρυπας. Είναι η αποκατάσταση της ματαιωμένης αλήθειας που όσο λιγότεροι τη γνωρίζουν, τόσο πιο σπουδαία είναι. Ο κοινωνός του μυστικού είναι ο ξεχωριστός άνθρωπος που οφείλει να το διαλευκάνει μέχρι τέλους. Με δυο λόγια, οι θεωρίες συνωμοσίας καλύπτουν ένα τεράστιο κενό της ύπαρξης. Μετουσιώνουν την υπόστασή της σε κάτι πέρα από αυτήν, που είναι αόρατο και άυλο και που ταυτόχρονα την καθορίζει με καθαρά μεταφυσικές δομές, προεκτείνοντας κάθε πεδίο δράσης σε αναζήτηση του εσφαλμένου, που μόνο η συνωμοτικότητα των εχθρικών κύκλων μπορεί να εξηγήσει. Κι αυτό, αφού λειτουργεί ως πεμπτουσία της γνώσης, αναπόφευκτα γίνεται και πεμπτουσία της υπεροχής.
Ο Έκο, βαθύς γνώστης της συνωμοσιολογικής – παραθρησκευτικής αναγκαιότητας, φέρνει στο φως το «Εκκρεμές του Φουκώ» ως ιστορική φάρσα που επιβεβαιώνει την ολοκληρωτική επικράτηση του παραλόγου. Εκδοτικός οίκος που παραπαίει οικονομικά εστιάζει τη θεματολογία του σ’ αυτό που λέμε παγκόσμια συνωμοσία, εκμεταλλευόμενος συγγραφείς ψώνια που πληρώνουν αδρά για να εκδώσουν τις αποκαλύψεις τους. Αποκρυφισμός, κωδικοποιημένα μηνύματα, ιερά σύμβολα, μυστικιστικοί αριθμοί, υπόγειες δραστηριότητες, περιζήτητοι χάρτες, Ροδόσταυροι, Ναϊτες, μυστικές συναντήσεις, μια παγκόσμια πλεκτάνη. Η δουλειά πάει ρολόι και τα κορόιδα συρρέουν. Μια φλέβα χρυσού. Με πρωτοφανή κυνισμό ο ιδιοκτήτης του εκδοτικού οίκου εξηγεί με κάθε λεπτομέρεια το χειρισμό του κορόιδου μέχρι να του αποσπάσει τα λεφτά. Επιτηδευμένη ευγένεια, άκρατη σοβαρότητα, χειριστικοί τρόποι, αναγνώριση της εκδοτικής σπουδαιότητας του έργου, οικονομικές δυσκολίες, ανάγκη χρηματοδότησης, βεβαίωση επιστροφής των χρημάτων με τις πωλήσεις, αποδεικτικά στοιχεία της τεράστιας εμπορικότητας του οίκου, τύπωμα του βιβλίου με ελάχιστο κόστος κι επιστροφή των βιβλίων στο συγγραφέα, γιατί δυστυχώς οι ανάγκες της αγοράς και η ανωριμότητα του κοινού δεν έφεραν τα αναμενόμενα. Σ’ ένα ντελίριο ιλαρότητας, οι υπάλληλοι του εκδοτικού οίκου εκδίδουν κι ένα δικό τους βιβλίο πρωτοφανούς αναξιοπιστίας, μπλέκοντας τα πάντα σ’ ένα παραλήρημα ανιστορικότητας. Η κατασκευή των μύθων με τις ημερομηνίες που πάντα αποκαλύπτουν τα υπόγεια μηνύματα της συνωμοσίας δεν είναι παρά προσθέσεις κι αφαιρέσεις: «Τριάντα έξι ιππότες για τον καθένα από τους έξι τόπους μας κάνει 216, του οποίου το εσωτερικό άθροισμα είναι 9. Και καθώς οι αιώνες είναι έξι, αν πολλαπλασιάσουμε το 216 με το 6 έχουμε 1296, του οποίου το εσωτερικό άθροισμα είναι 18, δηλαδή τρεις φορές έξι, 666». Η εμπλοκή του Χίτλερ και του Σαίξπηρ στα πλοκάμια της παγκόσμιας συνωμοσιολογίας είναι ο χλευασμός του Έκο που γίνεται απροκάλυπτος και τερατώδης. Δεν υπάρχει ιστορική περίοδος που να μην παρερμηνεύεται, ημερομηνία που να μην προσθαφαιρείται, ιστορικό πρόσωπο που να μην εμπλέκεται, σ’ ένα ντελίριο ειρωνείας. Τα αληθινά ιστορικά ψήγματα που υπάρχουν υπηρετούν το στήσιμο της εξωφρενικότητας, που είναι καταδικασμένη στην επιτυχία. Όσο πιο εξωφρενικό, τόσο πιο πιστευτό. Η άκρατη υπερβολή σηματοδοτεί την κωμικότητα ενός παραλόγου που μόνο κωμικό δεν είναι. Η δαιμονισμένη πλοκή, το αδυσώπητο ανθρωποκυνηγητό και η τελική συντριβή των ηρώων από τη δύναμη της ίδιας τους της φάρσας, δεν είναι παρά το ανίκητο της ομαδικής παραφροσύνης που θα εκδηλωθεί σχεδόν νομοτελειακά κι όσο εναρμονισμένο είναι το τερατώδες της ανιστορικότητας με το ενδιαφέρον των συνωμοσιολάγνων, άλλο τόσο εναρμονίζεται και η υπερβολή της δράσης με την πραγματικότητα. Γιατί η ομαδική παραφροσύνη δεν θα μπορούσε να εκφραστεί παρά μόνο μ’ αυτό το τσούρμο των τρελών και των απόκληρων, των ολοκληρωτικά κατεστραμμένων ανθρώπων. Γιατί το αμείλικτο της αλήθειας δεν θα μπορούσε να διοχετευτεί παρά με την άκρατη βαρβαρότητα που μοιραία γεννάνε τα άκρα. Γιατί η τρέλα απαξιώνει όλα τα όρια και κάπως έτσι κλονίζονται ακόμα και οι ήρωες του Έκο, αφού παραπαίουν στο ανεξέλεγκτο που ορίζει η λαγνεία του μυστικού: «Μια συνωμοσία, για να είναι συνωμοσία, οφείλει να είναι μυστική. Είναι αναγκαίο να γνωρίζουμε πως υπάρχει κάποιο μυστικό για να μη νιώθουμε πια απογοητευμένοι……..Υπάρχει άραγε κάποιο μυστικό τόσο ακτινοβόλο; Βεβαίως, αρκεί να μην το γνωρίσεις ποτέ. Αν αποκαλυφθεί, δεν μπορεί παρά να μας απογοητεύσει……».
Η λαγνεία του μυστικού δεν είναι παρά η διαρκής αναζήτηση αιτίων που ρυθμίζουν τον κόσμο και που αναγκαστικά κρύβουν κάτι αποκρουστικό, κάτι προκαθορισμένο και ραδιούργο. Μιλάμε για θεωρίες συνωμοσίας που αφορούν Εβραίους, Μασόνους κτλ. Για τελετουργικά και ιστορικά μυστικά και δεσμούς αίματος και μαγείες και μυστικές χειρονομίες. Γιατί οι καθημερινές κακοτυχίες πρέπει να αποδοθούν κάπου και γιατί σίγουρα υπάρχει κάποιο μυστικό που τις ερμηνεύει: «Το ίδιο ισχύει για την καθημερινή μας ζωή. Όπως τα κραχ στο χρηματιστήριο. Συμβαίνουν επειδή όλοι κάνουν από μια λανθασμένη κίνηση, κι όλες οι λανθασμένες κινήσεις μαζί δημιουργούν πανικό. Κι έπειτα, όποιος δεν έχει γερά νεύρα αναρωτιέται: μα ποιος οργάνωσε αυτή τη συνωμοσία, ποιον ωφελεί; Κι αλίμονο αν δε βρεις έναν εχθρό που συνωμότησε, θα νιώσεις ένοχος. Ή μάλλον, επειδή νιώθεις ένοχος, επινοείς μια συνωμοσία ή πολλές. Και για να τις νικήσεις πρέπει να οργανώσεις τη δική σου συνωμοσία». Κι εδώ βέβαια δεν μιλάμε για τα δεδομένα συμφέροντα των ισχυρών, ούτε για τα επίσης δεδομένα πολιτικά παρασκήνια ή τη διαπλοκή της πολιτικής κλπ. Μιλάμε για τις αναπόδεικτες θεωρίες παραθρησκευτικού χαρακτήρα, που παραφράζουν συνειδητά την ιστορία και σπέρνουν τον πανικό κινδυνολογώντας. Που ξέρουν να απευθύνονται στις μάζες κάνοντας το λαϊκισμό επάγγελμα και διαχωρίζοντας τον κόσμο πάντα εθνικά και ποτέ ταξικά. Που η δημιουργία εχθρών είναι το βασικότερο μέλημά τους και που μοιραία αποκτούν φασίζουσες διαστάσεις, αφού υποθάλπουν την ψεύτικη εθνική έπαρση και το φόβο. Που εμπορεύονται την επιστημονική ανιστορικότητα ανακατεύοντας τον εθνικισμό με τη συνωμοσιολαγνεία. Και φυσικά, ύψιστη φροντίδα είναι ο εχθρός να μην κατονομάζεται ποτέ. Γιατί αν κατονομαστεί χάνει το μυστήριο. Το ορατό δεν ενδείκνυται για συνωμοσίες.
3 Σχόλια