Η Μεγάλη Περιπέτεια της Καλλίπολης
Γράφει ο Μανόλης Πλούσος
Ο Μεγάλος Πόλεμος ξέσπασε στις 28 Ιουλίου 1914 ως απλή αψιμαχία ανάμεσα στην Αυστρία και τη Σερβία, με αφορμή την δολοφονία του διαδόχου της Αυστροουγγαρίας Φερδινάνδου και της συζύγου του από τον Γαβριήλ Πρίντσιπ, οπαδό μιας πανσλαβικής κίνησης, ένα μήνα πριν στο Σαράγεβο. Σε μόλις μια εβδομάδα, τα δυο μέρη πλαισιώθηκαν από πλήθος συμμάχων με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν δυο μεγάλοι αντίπαλοι συνασπισμοί, που περιελάμβαναν σχεδόν όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Η «Αντάντ», ή αλλιώς «Εγκάρδια συνεννόηση», αποτελούνταν κατά κύριο λόγο από την Αγγλία, την Γαλλία και τη Ρωσία, ενώ η Αυστροουγγαρία προσέλκυσε με το μέρος της τη Γερμανία καθώς και την Ιταλία, σχηματίζοντας τον συνασπισμό των «Κεντρικών Δυνάμεων». Τα υπόλοιπα έθνη της γηραιάς ηπείρου σταδιακά επέλεγαν το στρατόπεδο που θα εγγυόταν τα συμφέροντα τους με τον καλύτερο τρόπο.
Η Οθωμανική αυτοκρατορία βρισκόταν πληγωμένη από τα χτυπήματα που δέχτηκε στους Βαλκανικούς πολέμους, όταν και έχασε το μεγαλύτερο μέρος των ευρωπαϊκών κτήσεων της. Τα φίδια άρχισαν να ζώνουν τους Νεότουρκους, όταν οι Βρετανοί, στα τέλη του 1914, προσέφεραν την Κωνσταντινούπολη στους Ρώσους και εκπόνησαν σχέδια για την διανομή του συνόλου των εδαφών της πάλαι ποτέ κραταιάς αυτοκρατορίας μεταξύ των συμμάχων τους. Η μόνη κίνηση που απέμεινε έτσι στους Τούρκους ήταν η προσέγγιση της Γερμανίας. Στις 2 Αυγούστου 1914 υπεγράφη ένα σύντομο και σαφές έγγραφο, με ρήτρα μυστικότητας, που δήλωνε πως «σε περίπτωση καθ΄ ην η Ρωσία επέμβει με ενεργά στρατιωτικά μέτρα προκαλώντας ένα casus foederis (αιτία για εμπλοκή σε πόλεμο εξαιτίας συμμαχίας) για τη Γερμανία σε σχέση με την Αυστροουγγαρία, το ως άνω casus foederis θα ισχύσει επίσης και για την Τουρκία». Για να υποστηρίξουν δε ενεργά το σύμφωνο αυτό οι Γερμανοί αποδέσμευσαν δυο σύγχρονα καταδρομικά που είχαν εκείνη την περίοδο στη Μεσόγειο, το SMS «Goeben» και το SMS «Breslau», τα οποία και εστάλησαν μαζί με αρκετούς Γερμανούς αξιωματικούς να αναδιοργανώσουν τον τουρκικό στρατό. Παράλληλα οι Γερμανοί είχαν την κρυφή ελπίδα ότι ο Σουλτάνος θα ξεκινούσε «ιερό πόλεμο» κατά των Βρετανών, προσδοκία που όπως φάνηκε διαψεύστηκε πανηγυρικά, αφού ούτε οι Τάταροι της Ρωσίας, ούτε οι Ινδοί μουσουλμάνοι ανταποκρίθηκαν. Όταν τέλος στις 29 Οκτωβρίου τουρκικά πλοία μπήκαν στην Μαύρη Θάλασσα και βομβάρδισαν τη Σεβαστούπολη, την Οδησσό και το Νοβοροσίσκ το Βασιλικό Ναυτικό του Ουίνστον Τσόρτσιλ, τότε ήταν πρώτος λόρδος του Ναυαρχείου, έκλεισε τα Δαρδανέλια και στις 5 Νοεμβρίου οι δυνάμεις της Αντάντ κήρυξαν πόλεμο ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Στη Βρετανία, στις 24 Νοεμβρίου, συνεκλήθη πολεμικό συμβούλιο, στο οποίο ο Τσόρτσιλ πρότεινε τη διενέργεια επιθετικών επιχειρήσεων στη χερσόνησο της Καλλίπολης καθώς και την αποστολή στρατευμάτων σε Κύπρο και Αίγυπτο, με σκοπό την προστασία της Διώρυγας του Σουέζ. Το σχέδιο του βρετανικού επιτελείου αποσκοπούσε στο να ασκηθεί πίεση στο μαλακό υπογάστριο των Κεντρικών Δυνάμεων, στην Οθωμανική αυτοκρατορία, καθώς και να περιέλθει ο στρατηγικής σημασίας δίαυλος των Δαρδανελίων, στον έλεγχο της Αντάντ. Τα Στενά είχαν στρατηγική σημασία και για τους Ρώσους, αφού ο έλεγχος τους από την Οθωμανική αυτοκρατορία δυσκόλευε το εμπόριο των ρωσικών σιτηρών προς την Δύση, καθώς και το εμπόριο όπλων και πυρομαχικών από τους δυτικούς συμμάχους. Ουσιαστικά η Ρωσία ασφυκτιούσε, καθώς στο ανατολικό μέτωπο υφίστατο την ισχυρή πίεση των Γερμανών και στο νότο έχανε τον δίαυλο των Δαρδανελίων. Τέλος μέχρι τις 12 Ιανουαρίου 1915 το πολεμικό συμβούλιο των Βρετανών κατέληξε ότι «το Ναυαρχείο θα πρέπει να ετοιμάσει μια ναυτική αποστολή τον Φεβρουάριο για να βομβαρδίσει και να καταλάβει τη χερσόνησο της Καλλίπολης με αντικειμενικό σκοπό της την Κωνσταντινούπολη». Στην επιχείρηση αυτή θα συμμετείχαν και οι Γάλλοι, με τέσσερα θωρηκτά, καθώς και οι Ρώσοι από τους οποίους ζητήθηκε να εκτελέσουν ενέργειες στη βόρεια είσοδο των Στενών. Μέχρι τις 15 Φεβρουαρίου το εκστρατευτικό σώμα είχε συγκεντρωθεί στο λιμάνι του Μούδρου, στη Λήμνο, και αποτελούνταν από «πλοία κάθε λογής και μεγέθους, στα οποία περιλαμβανόταν μεγαλοπρεπή θωρηκτά, όπως το «Queen Elizabeth», και θηριώδη επιβατηγά που διέσχιζαν τον Ατλαντικό, αλλά επίσης ταπεινές ανεμότρατες της Βόρειας θάλασσας και τρισάθλια ρυμουλκά σκάφη από αυτά που συνήθως πλέουν στον Τάμεση». Παράλληλα για την διενέργεια της απόβασης επελέγη το «Αυστραλασιανό Σώμα Στρατού», οι ANZAC, αποτελούμενο από Βρετανούς, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς στρατιώτες. Συνολικά 86 πλοία, 75.000 άνδρες, 16.500 ζώα και 3.500 οχήματα ετοιμάζονταν για την πρώτη φάση της απόβασης!
Από τη μεριά τους οι Τούρκοι είχαν στο πλευρό τους τις πολύτιμες συμβουλές Γερμανών αξιωματικών, όπως του Λίμαν φον Σάντερς και του ναυάρχου φον Ούζεντομ, που βοήθησαν στην οχύρωση των Στενών. Παράκτιες πυροβολαρχίες, οχυρά, θαλάσσιες νάρκες, ανθυποβρυχιακά δίχτυα, είχαν αναπτυχθεί σε όλη την έκταση των Στενών. Επιπρόσθετα οι Τούρκοι είχαν ακριβή ιδέα του μεγέθους του αντιπάλου, αφού όσο καιρό οι Σύμμαχοι συγκεντρώνονταν στο Μούδρο παρακολουθούνταν από τουρκικά αεροπλάνα. Πάντως για παν ενδεχόμενο μετέφεραν την πρωτεύουσα τους στην Άγκυρα και ανέπτυξαν έξι μεραρχίες στην χερσόνησο της Καλλίπολης υπό τις διαταγές Γερμανών (Βέμπερ, φον Ζόντερσον) και Τούρκων (Εσάτ πασάς, Μουσταφά Κεμάλ). Εκεί πάντως που πόνταραν οι αμυνόμενοι Τούρκοι, ήταν τα φυσικά χαρακτηριστικά της χερσονήσου της Καλλίπολης (τουρκιστί Gelibolou Yarimadasi). Με μικρό πλάτος, λοφώδες εδαφικό ανάγλυφο και πυκνούς θάμνους και πεύκα, αποτελεί δύσκολο στόχο ακόμη και με σημερινά μέσα. Άλλωστε, μέχρι τότε, κανείς στρατός δεν είχε επιχειρήσει την εκτέλεση τέτοιας κλίμακας αμφίβιας επιχείρησης. Τέλος υπέρ των αμυνομένων λειτούργησε και το γεγονός της απουσίας, από πλευράς Συμμάχων, σύγχρονων χαρτών, διέθεταν χάρτες μιας γαλλικής ερευνητικής αποστολής από την εποχή του Κριμαϊκού πολέμου…, καθώς και η απουσία οποιουδήποτε στρατηγικού δόγματος για τέτοιες επιχειρήσεις.
Η απόβαση ξεκίνησε την Κυριακή 25 Απριλίου 1915. Το πρώτο που έκανε εντύπωση στους ANZAC ήταν ότι άλλα διάβαζαν στους χάρτες και άλλα έβλεπαν στην πραγματικότητα…! Εκεί που οι χάρτες έδειχναν αμμώδεις ακτές, οι στρατιώτες έβλεπαν κάθετους, τραχείς βράχους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τεράστιες απώλειες για τους επιτιθέμενους από τις πρώτες κιόλας στιγμές της απόβασης. Οι Τούρκοι κατέχοντας δεσπόζουσες θέσεις, οχυρωμένες, αντιμετώπισαν επιτυχημένα τα πρώτα αποβατικά τμήματα. Όπως το έθεσε και ο διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων Ίαν Χάμιλτον, «δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε άλλο από το να οχυρωθούμε εκεί ακριβώς που βρισκόμαστε και να παραμείνουμε έτσι». Από την πρώτη λοιπόν μέρα οι εισβολείς κατάλαβαν ότι περαιτέρω πρόοδος ήταν αδύνατη, ενώ οι αμυνόμενοι αξιοποιούσαν τον χρόνο για καλύτερη ενίσχυση των θέσεων τους. Μάλιστα στο κόλπο των ANZAC οι Τούρκοι κέρδιζαν σταθερά έδαφος και θα κατατρόπωναν τους εισβολείς, αν δεν παρουσιαζόταν έλλειψη οβίδων στο πυροβολικό τους. Ουσιαστικά οι Σύμμαχοι προωθούνταν μέτρο- μέτρο, σε πολλά σημεία η απόσταση των ANZAC από τους Τούρκους ήταν μερικά μέτρα. Μέχρι και το καλοκαίρι οι Σύμμαχοι παρά το σφυροκόπημα των εχθρικών θέσεων, δεν κατάφεραν να προωθηθούν ούτε μέτρο από τον αρχικό τόπο της απόβασης. Η απόγνωση άρχισε σταδιακά να καταλαμβάνει την ηγεσία τους. Το κυριότερο πρόβλημα μεταξύ των διοικητών ήταν η αδυναμία συνεννόησης. Ο στρατός ξηράς και το ναυτικό είχαν ξεχωριστές διοικήσεις, με αποτέλεσμα την έλλειψη σωστής συνεργασίας. Για τους στρατιώτες τα πράγματα ήταν ακόμη χειρότερα. Έλλειψη στοιχειώδους υγιεινής, πολεμοφοδίων ακόμη και νερού έκαναν την διαβίωση στα χαρακώματα κάτω από τον καυτό μεσογειακό ήλιο ένα συνεχές μαρτύριο. Η δε έλλειψη πολεμοφοδίων ήταν τέτοιας κλίμακας που οι στρατιώτες υποχρεώνονταν να κατασκευάζουν αυτοσχέδιες χειροβομβίδες με τσίγκινα κουτάκια μαρμελάδας… Η αδυναμία της ηγεσίας των Συμμάχων φάνηκε και στην περίπτωση της απόβασης στον κόλπο της Σούβλας, τον Αύγουστο. Ενώ τα στρατεύματα μπορούσαν να προωθηθούν ανενόχλητα, ο διοικητής τους αποφάσισε πως πρώτα έπρεπε να ξεφορτωθούν τακτικά τα εφόδια… Από τη μεριά τους οι Τούρκοι όχι μόνο δεν κατέρρευσαν, όπως πίστευαν οι Σύμμαχοι, αλλά αγωνίστηκαν με αποφασιστικότητα υπό τις διαταγές Γερμανών και Τούρκων αξιωματικών. Σε αυτό το θέατρο του πολέμου έλαμψε και το άστρο του Μουσταφά Κεμάλ, αποκτώντας εθνική φήμη. Τα αμυντικά παράκτια οχυρά αποδείχτηκαν ανυπέρβλητα ακόμη και για τα υπερθωρηκτά των Βρετανών.
Τον Αύγουστο του 1915 οι σύμμαχοι έκαναν άλλη μια ακόμη απόπειρα να ενισχύσουν τις δυνάμεις τους, αλλά εις μάτην. Το μέτωπο είχε σταθεροποιηθεί και η απόβαση είχε οδηγηθεί σε αδιέξοδο. Τελικά στις 8 Ιανουαρίου 1916 οι σύμμαχοι συντεταγμένα και ήσυχα, εγκατέλειψαν την χερσόνησο και η «Μεγάλη Περιπέτεια της Καλλίπολης» είχε λήξει. Οι βρετανοί, όπως συνηθίζουν σε παρόμοιες περιπτώσεις, προσπάθησαν να καταμερίσουν τις ευθύνες και σύστησαν μια κοινοβουλευτική επιτροπή για την έρευνα των αιτιών της αποτυχίας στην Καλλίπολη. Η επιτροπή κατέληγε στην αναφορά της, που δημοσιεύτηκε το 1919, ότι η εκστρατεία ήταν άστοχη, ότι οι σχεδιαστές της είχαν υποτιμήσει τους κινδύνους, ότι η εκτέλεση του σχεδίου απέτυχε λόγω έλλειψης βασικών εφοδίων και από τις συγκρούσεις μεταξύ διοικητών στα ανώτερα επίπεδα. Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, ένας από τους φανατικότερους θιασώτες του σχεδίου, έχασε την θέση του και μόνο μετά από χρόνια κατάφερε να ανακτήσει την πολιτική του επιρροή.
Από τη μεριά τους οι Νεότουρκοι διοχέτευσαν την οργή τους, για το χτύπημα των συμμάχων μπροστά στην πόρτα τους, στους χριστιανούς της αυτοκρατορίας τους, και συγκεκριμένα στους Αρμένιους, ακολουθώντας την ίδια τακτική που είχαν ακολουθήσει ενάντια στους Έλληνες κατά τον διωγμό τους το 1914. Ένα μήνα μετά την απόβαση στην Καλλίπολη, ξεκίνησε το πογκρόμ ενάντια στους Αρμένιους, τους οποίους κατηγορούσαν ότι βοηθούσαν τους Ρώσους. Αποφασίστηκε η απέλαση τους και χιλιάδες από αυτούς οδηγήθηκαν προς την Ανατολία, μέσα από άνυδρες ερήμους. Στην αιματοβαμμένη αυτή πορεία χιλιάδες άνδρες, γυναίκες και παιδιά θανατώθηκαν από τους Τούρκους. Πολλές αναφορές κάνουν λόγο για πάνω από 600.000 νεκρούς Αρμένιους, χαρακτηρίζοντας, όχι άστοχα, το γεγονός ως γενοκτονία. Η Οθωμανική αυτοκρατορία στο τέλος του Μεγάλου πολέμου μπορεί να ήταν στους ηττημένους, να έχασε όλες τις κτήσεις της σε Ευρώπη και Μέση Ανατολή αλλά είχε κερδίσει τον άνθρωπο που θα άλλαζε εκ βάθρων την φυσιογνωμία του τουρκικού πληθυσμού. Ο Μουσταφά Κεμάλ εμπέδωσε στον τουρκικό λαό το εθνικιστικό πνεύμα και έθεσε παράλληλα τα θεμέλια του εκσυγχρονισμού της νέας Τουρκίας που θα αναδυθεί μετά και την αποτυχία της ελληνικής εκστρατείας στη Μικρά Ασία το 1922.
Διαβάστε:
Roger Ford, Ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος στη Μέση Ανατολή, εκδ. Ψυχογιός.
Norman Stone, Συνοπτική ιστορία του Α΄ παγκοσμίου πολέμου, εκδ. Ψυχογιός.
Δείτε:
Gallipoli, του Peter Weir
Gelibolu, του Tolga Örnek
