2 Νοεμβρίου 2013 at 16:32

Οι παράπλευρες αφηγήσεις του Θουκυδίδη: Η Αθήνα και η Σπάρτη μετά την ήττα των Περσών, η αθηναϊκή ηγεμονία

Γράφει ο Θανάσης Μπαντές

Ο Θουκυδίδης, στις λεγόμενες παρεκβάσεις του – όπως ο ίδιος τις ονόμασε – αναφέρεται σε γεγονότα που προηγούνται του πελοποννησιακού πολέμου και που, αφηγηματικά τουλάχιστον, δεν σχετίζονται άμεσα μαζί του. Γι’ αυτό και τα αποσπάσματα αυτά τα ονομάζει παρεκβάσεις. Γιατί παρεκβαίνουν, δηλαδή διακόπτουν την αφηγηματική ροή: «Τα γεγονότα αυτά τα αναφέρω – βγαίνοντας έξω από το θέμα μου – επειδή όλοι όσοι έγραψαν πριν από μένα παραλείψανε την περίοδο αυτή κι εξιστόρησαν ή τα πριν από τα Μηδικά ή τα Μηδικά. Ακόμη κι εκείνος που τα έθιξε κάπως αυτά στην Αττική Ιστορία του, ο Ελλάνικος, τα πραγματεύτηκε σύντομα και με ανακρίβειες στις χρονολογίες. Η παρεκβατική, άλλωστε, εξιστόρηση των γεγονότων της περιόδου αυτής, θ’ αποτελεί ταυτόχρονα και την εξήγηση για το πώς οι Αθηναίοι ίδρυσαν την ηγεμονία τους». (βιβλίο πρώτο, παράγραφος 97). Έτσι, καθίσταται σαφές ότι τελικά οι παρεκβάσεις δεν είναι απλώς η διαφωτιστική οπτική σε ιστορικά γεγονότα που παραμένουν άγνωστα ή – τουλάχιστον – ανακριβή, αλλά σχετίζονται απολύτως και με το κυρίως θέμα (του πελοποννησιακού πολέμου), αφού διευκρινίζουν την μετατροπή της αθηναϊκής συμμαχίας σε αθηναϊκή ηγεμονία, δηλαδή ξεκαθαρίζουν την ιστορική πορεία του αθηναϊκού επεκτατισμού, που ασφαλώς σχετίζεται άμεσα με τον πόλεμο ως κύριος παράγοντας που τον προκάλεσε. Με άλλα λόγια βρισκόμαστε μπροστά στο αδιέξοδο του επεκτατισμού που νομοτελειακά δεν μπορεί παρά να οριστεί ως πολεμική συνθήκη. Η συνείδηση της οικονομικής διείσδυσης σε άλλες περιοχές ως μέθοδος πλουτισμού, δεν είναι παρά η συνείδηση της πολεμικής αναγκαιότητας, αφού μόνο η δύναμη της ισχύος μπορεί να την εξασφαλίσει.

Αρχαίο αθηναϊκό νόμισμα, 5ος αιώνας. π.Χ.. Βρετανικό Μουσείο.

Φυσικά, τουλάχιστον στην αρχή, όλες οι ηγεμονίες έχουν το προσωπείο της συμμαχίας ή της φιλίας ή του στρατιωτικού συνασπισμού: «Ενώ, στην αρχή, οι σύμμαχοι, κάτω από την ηγεμονία των Αθηναίων, ήταν αυτόνομοι κι οι αποφάσεις παίρνονταν σε κοινές συνελεύσεις, συνέβηκαν, στο διάστημα ανάμεσα στους περσικούς πολέμους και στον τωρινό, όσα θα εκθέσω πιο κάτω, εξ’ αιτίας πολεμικών ή πολιτικών ενεργειών της Αθήνας είτε εναντίον των Περσών, είτε εναντίον των συμμάχων της που αποστατούσαν, είτε εναντίον των Πελοποννησίων, οι οποίοι κάθε φορά, είχαν κάποιαν ανάμειξη στις αποστασίες αυτές». (βιβλίο πρώτο, παράγραφος 97). Αναπόφευκτα, αυτού του είδους τα συμμαχικά προσωπεία της ξεκάθαρης οικονομικής απομύζησης δεν μπορούν να φορεθούν για πολύ. Σταδιακά, οι Αθηναίοι εγκαταλείπουν όλα τα προσχήματα μιλώντας με απροκάλυπτους στρατιωτικούς όρους: «Πρώτα με αρχηγό τον Κίμωνα του Μιλτιάδη, κυρίεψαν με πολιορκία την Ηιόνα στο Στρυμόνα, που την κατείχαν οι Πέρσες, κι έκαμαν δούλους τους κατοίκους της. Ύστερα κυρίεψαν το νησί Σκύρο στο Αιγαίο, που το κατοικούσαν οι Δόλοπες, έκαμαν τούτους δούλους κι έστειλαν δικούς τους να κατοικήσουν σ’ αυτό. Πολέμησαν κατόπιν εναντίον της Καρύστου – χωρίς να ανακατευτούν στον πόλεμο οι υπόλοιποι Ευβοείς – και με τον καιρό ανάγκασαν τους Καρυστιανούς να συνθηκολογήσουν. Αργότερα πολέμησαν εναντίον των Ναξιωτών, οι οποίοι αποστάτησαν, κι ύστερα από πολιορκία τους ανάγκασαν να παραδοθούν. Ήταν η πρώτη συμμαχική πόλη που, αντίθετα από τους όρους της συμμαχίας, υποδουλώθηκε. Αργότερα, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, αυτό έγινε και μ’ άλλες συμμαχικές πόλεις». (βιβλίο πρώτο, παράγραφος 98).

Η μετατροπή της αθηναϊκής συμμαχίας σε αθηναϊκή ηγεμονία ήταν πλέον γεγονός. Οι αποστασίες ήταν το επιστέγασμα της υποδούλωσης. Η Αθήνα υφαρπάζοντας τον πλούτο των «συμμάχων» αναδείχθηκε σε υπερδύναμη κυριαρχώντας – σε βαθμό σχεδόν απόλυτο – στη θάλασσα: «Πολλές υπήρξαν οι αιτίες για τις αποστασίες των συμμάχων. Οι κυριότερες όμως ήταν η καθυστέρηση στην πληρωμή του φόρου ή στην παράδοση των ορισμένων καραβιών και, μερικές φορές, η άρνηση εκπλήρωσης στρατιωτικής υπηρεσίας. Γιατί οι Αθηναίοι εφάρμοζαν με ακρίβεια τις συμφωνίες και γίνονταν ενοχλητικοί, με τις πιέσεις που ασκούσαν, σε πόλεις οι οποίες δεν ήταν συνηθισμένες ούτε πρόθυμες να υποβάλλονται σε θυσίες. Αλλά και για πολλούς άλλους λόγους δεν ήταν πια αρεστοί οι Αθηναίοι ως ηγέτες της συμμαχίας. Στις εκστρατείες δεν συμπεριφέρονταν στους συμμάχους σαν ίσοι προς ίσους, ενώ, εξάλλου, τους ήταν εύκολο να υποτάσσουν όσους αποστατούσαν. Την ευθύνη για την τέτοια εξέλιξη την είχαν οι ίδιοι οι σύμμαχοι. Γιατί, εξ’ αιτίας της απροθυμίας τους να παίρνουν μέρος στις εκστρατείες, οι περισσότεροί τους, για να μην φεύγουν από τα σπίτια τους, δέχτηκαν, αντί να προσφέρουν καράβια και πληρώματα, να δίνουν τα ανάλογα χρήματα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα το ναυτικό της Αθήνας να γίνεται πιο δυνατό με τα χρήματα που πλήρωναν οι σύμμαχοι, ενώ οι ίδιοι, όταν αποστατούσαν, αγωνίζονταν απροετοίμαστοι και χωρίς καμιά πείρα». (βιβλίο πρώτο, παράγραφος 99).

Αν η αθηναϊκή ηγεμονία ήταν η αμετάκλητη ρήξη ανάμεσα στην Αθήνα και τη Σπάρτη, οι σχέσεις καχυποψίας των δύο πόλεων δεν χρειάζονταν ούτε την ηγεμονία, ούτε το στρατιωτικό ανταγωνισμό για να εκδηλωθούν. Ήταν σαφείς αμέσως μετά τη λήξη των Περσικών πολέμων. Η αθηναϊκή ηγεμονία δεν ήταν παρά η επιβεβαίωση της, από θέση αρχής, δυσπιστίας. Οι δύο ισχυροί, αν και αναγνώριζαν την προσφορά και την αγωνιστικότητα του άλλου – ή και εξαιτίας αυτού – στο βάθος ξέραν ότι οφείλουν να είναι επιφυλακτικοί. Είναι η στιγμή που μετά τη λήξη του κοινού κινδύνου οι μεγάλες δυνάμεις κοιτιούνται αμήχανα, γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι ο ανταγωνισμός της εξουσίας δεν μπορεί να έχει πολλά αφεντικά. Η Αθήνα, μετά την αποχώρηση των Περσών, προσπαθεί να ανασυνταχθεί: «Στο μεταξύ ο αθηναϊκός λαός, μόλις οι βάρβαροι έφυγαν από τον τόπο του, άρχισε να φέρνει πίσω τα παιδιά, τις γυναίκες κι όσα κινητά πράγματα είχαν σωθεί, απ’ τα μέρη που, για ασφάλεια, τα είχαν πάει κι ετοιμαζόταν να ξαναχτίσει την πόλη και τα τείχη. Από τον περίβολο του τείχους μικρά μόνο τμήματα στέκονταν όρθια κι απ’ τα σπίτια τα περισσότερα ήταν ερείπια και λίγα μόνο είχαν σωθεί, εκείνα δηλαδή στα οποία εγκαταστάθηκαν οι Πέρσες αξιωματούχοι». (βιβλίο πρώτο, παράγραφος 89).

Χάρτης της αρχαίας Αθήνας με την Ακρόπολη στη μέση, την Αγορά στα βορειοδυτικά και τα τείχη της πόλης

Οι Σπαρτιάτες δεν νιώθουν άνετα με τις αυτονόητες εξελίξεις. Το ναυτικό των Αθηναίων τους τρομάζει και η επανοχύρωση της πόλης δεν είναι παρά η επιβεβαίωση μιας αδιόρατης απειλής. Οι ισορροπίες κρίνονται πολύ λεπτές και το άδολο της συμμαχίας που κατατρόπωσε τους εχθρούς αρχίζει να ξεθωριάζει αμέσως μετά τη νίκη. Με αστείες προφάσεις προτείνουν – σχεδόν προσπαθούν να επιβάλουν – να μην χτιστούν ξανά τα τείχη της Αθήνας: «Οι Λακεδαιμόνιοι, όταν κατάλαβαν τι επρόκειτο να γίνει, έστειλαν πρεσβεία στην Αθήνα, κι επειδή προτιμούσαν να μην έχουν τείχη ούτε οι Αθηναίοι ούτε κανένας άλλος, και, το περισσότερο, επειδή οι σύμμαχοί τους τους παρακινούσαν σ’ αυτό, γιατί φοβόνταν τόσο το μέγεθος του ναυτικού των Αθηναίων, που πρωτύτερα δεν υπήρχε, όσο και την τόλμη που είχαν τούτοι δείξει στον πόλεμο εναντίον των Περσών. Οι πρέσβεις τους αξίωσαν να μη χτίσουν οι Αθηναίοι το τείχος, αλλά, αντίθετα, να συνεργαστούν μαζί τους, ώστε να γκρεμίσουν και τα τείχη, όσα υπήρχαν, των άλλων, έξω από την Πελοπόννησο, πόλεων. Στους Αθηναίους δε φανέρωσαν τις πραγματικές τους προθέσεις και τις υποψίες τους, αλλά, υποστήριζαν, πως με τον τρόπο αυτόν, αν ποτέ οι βάρβαροι έκαναν καινούργια επιδρομή, δε θα είχαν στη διάθεσή τους ένα οχυρό, για να το χρησιμοποιήσουν ως ορμητήριο, όπως ακριβώς και στον τελευταίο πόλεμο είχαν τη Θήβα. Η Πελοπόννησος, πρόσθεταν, επαρκούσε για όλους τους Έλληνες και ως καταφύγιο και ως ορμητήριο». (βιβλίο πρώτο, παράγραφος 90).

Ο θεός Απόλλων. Ναός του Δία στην Ολυμπία (χτίστηκε μεταξύ 472 και 456 π.Χ.) Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας.

Η υστερόβουλη (κωμική) προτροπή της Σπάρτης να παραμείνει η Αθήνα ατείχιστη είναι η επιφυλακτικότητα που αναλαμβάνει δράση για τη δημιουργία των ευνοϊκών εξισορροπητικών όρων στον καινούργιο μεταπολεμικό χάρτη που πάει να δημιουργηθεί. Η εμπλοκή των συμμάχων που υποδεικνύουν στη Σπάρτη τη συμπεριφορά απέναντι στην Αθήνα είναι η επιβεβαίωση του διχασμού του αρχαιοελληνικού κόσμου, που δεν κινείται στην αοριστία του ανομολόγητου, αλλά στο απολύτως ορατό της διατυπωμένης πολιτικής πράξης, η οποία, λόγω των συνθηκών, μεταφέρεται ως συμμαχική προτροπή. Η πρόταση που θέλει μόνο τις πόλεις της Πελοποννήσου τειχισμένες είναι η μελλοντική υποθήκη της κυριαρχίας – ή έστω της αποφυγής της κυριαρχίας του άλλου, που επιβεβαιώνει την πιο ξεκάθαρη έλλειψη εμπιστοσύνης. Ο αρχαίος κόσμος, μπορεί να συνειδητοποίησε το ενιαίο των εθνολογικών καταβολών, όμως δεν κατάφερε να το μετουσιώσει και σε ενιαίο συμφερόντων. Η κλειστή οικονομία της πόλης – κράτους, που καθορίζεται εν πολλοίς από τις συγκεκριμένες δυνατότητες παραγωγής κι εμπορίου δεν επιτρέπει τέτοια συμμαχικά ανοίγματα. Η οικονομική ανάπτυξη μόνο με τον ανταγωνισμό μπορεί να επιτευχθεί, κι ο ανταγωνισμός δεν είναι παρά η δύναμη της ισχύος που οφείλει να μην εμπιστεύεται κανένα. Το ότι οι Αθηναίοι για το χτίσιμο των τειχών προχώρησαν σε ολόκληρο διπλωματικό τέχνασμα εξαπατώντας τους Σπαρτιάτες, αποδεικνύει ότι και αυτοί είχαν απόλυτη επίγνωση ότι εδώ δεν μιλάμε για άδολες συμμαχικές συμβουλές, αλλά για καθοριστικές διαπραγματεύσεις κατοχύρωσης της μελλοντικής ισχύος. Τελικά τα τείχη χτίστηκαν εν αγνοία των Σπαρτιατών που ήρθαν προ τετελεσμένων. Ο Θουκυδίδης γράφει: «Οι Λακεδαιμόνιοι, όταν τ’ άκουσαν αυτά, (αναφέρεται στο χτίσιμο των τειχών) φανερά, αλήθεια, δεν έδειξαν αγανάκτηση εναντίον των Αθηναίων (τους πρέσβεις, άλλωστε τους είχαν στείλει όχι για να εμποδίσουν το έργο, αλλά για να δώσουν τάχα μια γνώμη για το κοινό συμφέρον. Ταυτόχρονα οι Αθηναίοι, εξαιτίας του ζήλου που είχαν δείξει στα Μηδικά, ήταν πολύ αγαπητοί στους Σπαρτιάτες). Μέσα τους όμως αγαναχτούσαν επειδή δεν είχαν πετύχει το σκοπό τους. Έτσι οι πρέσβεις και των δύο πλευρών γύρισαν στις πατρίδες τους χωρίς να διατυπώσουν παράπονα». (βιβλίο πρώτο, παράγραφος 92).